نقد فیلم News of The World ؛ سفرِ ملال‌آور

یازدهمین فیلم بلند پل گرینگرس (Paul Greengrass) در مقام کارگردان با عنوان «اخبار جهان» (فیلم News of The World) از 25 دسامبر اکران خود در سطح سینماهای امریکا را آغاز کرده است. این درام تاریخی که از حضور نام محبوب و بزرگی چون تام هنکس (Tom Hanks) در صدر سیاهه‌ی بازیگرانش سود می‌جوید از فیلم‌های مورد توجه روزهای اخیر سینمای جهان بوده است. با نقد فیلم اخبار جهان با پی اس ارنا همراه باشید.

پل گرینگرس را البته تا پیش از «فیلم News of The World» با آثاری چون «United 93»، «22» و سری فیلم‌های اکشن «بورن» به یاد می‌آوریم. او همواره به عنوان کارگردانی توانمند و تکنیکی در اجرای صحنه‌های اکشن و پرهیجان شناخته شده و بعید است کارگردانی درجه‌یک و درخشان او در «الوتیماتوم بورن» (The Bourne Ultimatum) را بیاد نیاورید. او پیش از «فیلم News of The World»، «فیلم 22» را جلوی دوربین برد که فیلمی تاریخی و بر اساس ماجرایی واقعی بود که همچون گذشته طرفدران فیلمساز تکنیکی انگلیسی را راضی کرد. به نظر می‌رسد اما تازه‌ترین فیلم او یعنی «اخبار جهان» چیزی نیست که دوستداران این فیلمساز شصت و پنج ساله انتظارش را می‌کشیدند.

قصه «فیلم News of The World» در مورد مرد سالخورده‌ای‌ با نام کاپیتان کید – با بازی تام هنکس- است که پس از پایان جنگهای داخلی امریکا و در حالی که موقعیت شغلی قبلی خود به عنوان یه چاپخانه‌دار را از دست داده است، روی به دوره‌گردی همراه با خواندن روزنامه برای مردم در شهرهای مختلف آورده است. او در این سفرها همچون مردی نمایشگر و معرکه‌گیر عمل کرده و با خواندن داستان‌ها و خبرهای مختلف از روزنامه‌ها مردم بی‌خبر از جهان و ماوقع آن را سر ذوق می‌آورد. مردم برای شنیدن این خبرها و داستانها حاضرند پول دهند و کاپیتان کید از همین راه امرار معاش می‌کند  و روزگار را می‌گذراند.

کاپیتان کید در میانه راه یکی از این سفرهای همیشگی با واقعه‌ای غریب مواجه می‌شود.  در حاشیه یک جاده کالسکه‌ای واژگون شده و آثاری از زد و خورد و جنایتی مهیب به چشم می‌خورد. کید در حالی که مبهوت این منظره‌ شده ناگهان از حضور دختری خردسال باخبر می‌شود که به محض دیدن کید پا به فرار می‌گذارد. کید بچه را گرفته و جلوی فرار را می‌گیرد و به هر نحوی که شده آرامش می‌کند. بچه که دختری بلوند و سفیدپوست است زبان کید را نمی‌فهمد و کید تازه می‌فهمد با بازمانده‌ای از یک قبیله سرخپوستی رو‌به‌رو شده است. بازمانده‌ای که البته پیش از آنکه خود یک سرخپوست باشد، اصلا دختری اروپایی و چشم‌رنگی‌ست که طی یک فعل و اتقعال و درگیری میان سرخپوستان و مهاجران سر از قبیله سرخپوستان در می‌آورد و با زندگی میان قبیله‌ای بدوی در فرهنگ سرخپوستی ذوب شده و حالا حتی به زبان آنها تکلم می‌کند.

کید ابتدا قصد دارد تا کودک را به گارد ارتش ملی امریکا سپرده تا آنان او را به عنوان کودکی گمشده تحویل گرفته و به خانواده‌اش برسانند. یک افسر ارتش اما دست رد به سینه کید می‌زند و او را به اینکه خود مسئولیت رساندن بچه به خانواده‌اش را بر عهده گیرد ترغیب می‌کند. کید در حالی که ابتدا سعی دارد بچه را به زوجی جوان و بدون فرزند بسپرد، بعدتر پی می‌برد که تنها راه چاره این است که خود دل به جاده زده و بچه‌ی بینوا را به تنها بازماندگان خانواده‌اش که خاله و دایی او هستند برساند. و این آغاز سفری صعب و سخت برای کید و کودک نورسته‌ای‌ست که حالا قرار است به مردانگیِ مردی چون کید ذره ذره و قدم به قدم ایمان بیاورد.

اولین مشکلات و عدم همراهی‌ها با «فیلم News of The World» در همین شروع فیلم آغاز می‌شود. ما در ابتدا درست نمی‌فهمیم کید چطور راضی می‌شود که خود رنج سفری طولانی را برای هدف گیرم انسان‌دوستانه‌ای چون رساندن جوآنا به خانواده‌اش به جان بخرد و خود را بی‌محابا اسیر چالشی سخت و نفس‌گیر کند. فیلم البته این توقع را در بیننده – با اشاره به محل زندگی همسر کید در پایان مسیر سفر- ایجاد می‌کند که البته در ادامه تماما آن را بی‌پاسخ و مسکوت باقی می‌گذارد. در این حالت کید در حد و اندازه‌های یک قدیس به نظر می‌آید که از سر نوع‌دوستی سرشار و مهربانی شگرفش سفری صعب را در دل غرب وحشی به جان می‌خرد تا دختری را به دایی‌اش برساند. شاید بگویید ترومای از دست دادن همسر برای کید است که او را مجاب به پذیرش این سفر دیوانه‌وار می‌کند، اما واقعا چطور باید این طرح و توطئه ساده‌دلانه را باور کرد؟ فیلم حتی با این طرح نوعی توقع را در بیننده ایجاد می‌کند که پاسخی درخور آن در انتهای فیلم نصیبش شود اما وقتی در انتهای فیلم نیز پی به این می‌بریم که همسر کید اساسا مرده و او از سر نوعی جنون عاشقانه پای در این سفر گذاشته، توقع‌مان بیش از پیش ارضانشده و ابتر باقی می‌ماند.

از سوی دیگر در بستر روایی «فیلم News of The World» مفاهیم و مضامین زیادی مورد اشاره فیلمساز و جهان فیلم قرار می‌گیرد اما شوربختانه می‌توان گفت در پایان فیلم هیچکدام از این مفاهیم در یک انسجام درونی و شکل‌یافته‌ی اقتناع‌کننده قرار نمی‌گیرد و فیلم آنقدر بی‌رمق و از دست رفته به پایان می‌رسد که مجالی برای بروز و به ثمر نشستن مفاهیم کلان آن باقی نمی‌گذارد. فیلم با صحنه‌ای از بدن برهنه و زخمی کید آغاز می‌شود. ما در مقام بینندگان فیلم همچون فردی کنجکاو از پس یک پرده دزدکی کید را دید می‌زنیم که در حال تعویض لباس و آماده شدن برای اجرای نمایش خود – یا همان خواندن اخبار روزنامه‌ها برای گروهی از مردم مشتاق- است. در ادامه فیلم نیز بارها و باهار این زاویه دید از جانب ما یا شخصیت کودک- جوآنا- تکرار می‌شود. اما این سرک کشیدن فیلمساز از پشت صحنه به صحنه‌ی تاریخ در پی چیست؟

اولین چیزی که در «فیلم News of The World» موضوعیت پیدا کرده و مورد کنجکاوی مخاطب قرار می‌گیرد، شغل غریب کاپیتان کید در مقام مردی ظاهرا عاقل و بالغ است که زحمت کاری سخت را که حتی درآمد چندانی نیز ندارد به جان خریده تا برای مردم عامی و کسانی که احتمالا در برنامه‌های عیاشی معمول در کافه‌ها و کاباره‌ها سرگرم هستند خبرخوانی کند. او روزنامه‌هایی همراه با خود دارد و از روی آنها اخبار روز شهرها و ایالتهای دیگر امریکا را برای حاضرین قرائت می‌کند. اخبار مردم از همه جا بی‌خبر را سر ذوق آورده و گاهی حتی بسیار هیجان‌زده، خشمگین و یا ناراحت می‌کند. اخباری از جنگها و درگیری‌های داخلی و تصویب قوانین جدید درباره حقوق اقلیت‌ها و نژادهای غیرسفید که در مقطعی سرنوشت‌ساز از تاریخ امریکا به وقوع می‌پیوندد و از این حیث فیلم را در همان اولین دقایق خود تاریخ‌مند و از این جهت مسئله‌دار و دغدغه‌مند تعریف می‌کند.  فیلم از این بابت تا پایان بر تقابل نژادها و فرهنگ‌های مختلف مقابل یکدیگر تاکید دارد و سعی دارد روایتی خالی از اغراق و هیجان در این باره ارائه کند. خویشتن‌داری و امساکی که به نظر می‌رسد آنقدر با خردمندی و دقت اتخاذ نشده تا نتیجه‌ای درخور و راضی‌کننده در پی داشته باشد.

در عین حال مشکل دیگر «فیلم News of The World» این است که پس از آنکه فیلم وارد خط اصلی همراهی کاراکتر کید با جوآنا می‌شود آنقدر از کلیشه‌ها و لحظات تکراری معمول این نوع از فیلم‌ها که در آن قهرمان مرد امریکایی دختربچه‌ای معصوم و آسیب‌پذیر را زیر بال و پر گرفته لبریز می‌شود که قدم به قدم حوصله مخاطب را بیشتر و بیشتر سر می‌برد. خوب می‌دانیم که قصه‌ی آشنای نجات دختری از قبیله‌های وحشی و بدوی توسط مردی امریکایی و متمدن چه قدمتی در تاریخ سینما دارد و چقدر پیشتر نمونه‌های درخشان‌تر و جذابترش را بارها دیده‌ایم. فیلم از بابت اینکه به این قصه‌ی آشنا وجهی متفاوت یا لااقل طعم و حسی متفاوت بدهد عاجز است و دست فیلمساز از ایده‌های تازه برای خلق رابطه‌ای پربار و جذاب میان مردی کهنسال و دختری نورسته خالی‌ست. و در این در حالی‌ست که هر دو بازیگر اصلی فیلم، چه تام هنکس همیشه درخشان و چه هلنا زنگل (Helena Zengel) تازه از راه رسیده تمام تلاش خود را برای ایفای درخشان نقشها به کار گرفته‌اند. نتیجه اما چیزی نیست که برای مدتی حتی کوتاه در ذهن بماند.

فیلمنامه «فیلم News of The World» بر اساس رمانی از پولت جایز نوشته شده- این اثر با نام «خبرخوان» و با ترجمه مهرداد وثوقی در ایران نیز منتشر شده است- و ردپای حضوری اثری ادبی در پس چهره فیلم در صحنه‌هایی از آن به خوبی به چشم می‌آید. «اخبار جهان» اما ورای بحثهای مختلف در مورد کیفیات سینمایی و نوع قصه‌گویی‌اش حاوی تلنگری جالب به روزگار و عصر ماست. فیلم روایت دورانی را به تصویر می‌کشد که در آن شنیدن یک «خبر» می‌توانست زندگی یک انسان یا گروهی از آدمیان را زیر و رو کند. خبری ساده و تک‌خطی می‌توانست همچون باروت یک گلوله عمل کند و جهان را تغییر دهد. خبرها – بخوانید قصه‌ها- قدرت برانگیختگی و به غلیان کشیدن احساسات آدمی را داشتند. در «فیلم News of The World» این را به خوبی می‌بینیم که چطور جماعتی که به بردگی یک ارباب سلطه‌جو در آمده‌اند با شنیدن خبر طغیان کارگران یک معدن از جایشان برخواسته و علیه ارباب خود می‌شورند.

کاپیتان کید در مقام مجری این اخبار و قصه‌ها ژورنالیستی به نوعی پیام‌آور و منجی آدمیان ناآگاه و سرکوب‌شده است. و اینها همه یادآوری دوران شکل‌گیری تاریخ روزنه‌نگاری و فعالیت‌های ژورنالیستی و اهمیت و قدرت جهت‌دهی آن است. حالا اما به نظر می‌رسد با انفجار اخبار و منابع اطلاعاتی گوناگون چند سالی هست که خبرها و قصه‌های خبری آن قدرت برانگیختگی گذشته را ندارند. آنقدر خبر عجیب و غریبِ مهیب، مضحک و یا وحشتناک شنیده‌ایم که شاید حالا ترجیح می‌دهیم همچون همان آدمهای عیاش از همه جا بی خبر کنجِ کافه ها و کاباره‌های دور در بی‌خبری و جهان شخصی خودمان غرق شویم. درباره این مضمون کناره‌گیری از رصد و پیگیری اخبار کتاب نوشته می‌شود و متفکرین و روانشناسان درباره آن سخنرانی می‌کنند. و چه چیزی از این چرخش و رویگردانی از عطش شنیدن و فهمیدن کنایه‌آمیزتر می‌تواند باشد؟

«فیلم News of The World» اما چنان که گفتیم از ظرفیت‌های بالقوه بستر روایی خود چندان استفاده درخوری نمی‌کند و هویت کاپیتان کید به عنوان یک فعال عرصه روزنامه‌نگاری – در گذشته- و حالا یک خبرخوان – شاید بشود گفت یک جور فعال اجتماعی- نیز محملی برای ایده‌پردازی بیشتر فیلمساز و برقراری نسبتی ما امروز مخاطب نمی‌شود. فیلم آنقدر در کلیشه‌ها و فرمول‌های آثاری که مورد الگوی خود بوده غرق شده که مجالی برای تحمیل کردن خود به مخاطب امروزی باقی نمی‌گذارد. نکته اینجاست که شاید بتوان آثار تجاری و مثلا اکشن را طبق یک سری از فرمول‌های امتحان پس‌داده طراحی کرد و ساخت و متوقع استقبال تماشاگر هم بود – هر چند که می‌دانیم همین حرف هم اصلا دقیق نیست و کاملا خوش‌بینانه است- اما ساخت اثری همچون «فیلم News of The World» بدون جسارت نوآوری و پروار کردن ایده‌های تازه نتیجه‌ای جز اثری ناامیدکننده و شکست‌خورده در پی نخواهد داشت.

یکی از موارد مهم در فیلم‌هایی با پیرنگ سفر، نتیجه پایانی سفر یا به عبارت بهتر دستیابی به ارمغان سفر است. جایی که کاراکتر احتمالا بخاطر آنچه پشت سر گذاشته و وقایعی که در سفر تجربه کرده، دچار تحولی درونی شده و حالا در پایان با اکسیر تجربه‌ای که بابت آن هزینه داده به بلوغ و آرامش می‌رسد. در پایان «اخبار جهان» اما چه چیزی به واقع چنین تغییر عمیقی کرده است؟ کاپیتان کید تازه می‌فهمیم همسرش را سالها پیش از دست داده و خبری از او در مقصد سفرش نیست تنها به این درک می‌رسد که دخترک داستان را جایی گذاشته که به آن تعلق ندارد؟ چه چیزی کید را به این درک می‌رساند؟ و این درک حداقلی چه نسبتی با نبش قبر گذشته و سوگواری‌ کید برای از دست دادن همسرش دارد؟ پاسخ این سوالها اصلا قانع‌کننده نیست و بازگشت کید به منزل دایی جوآنا برای دوباره دیدن و در آغوش گرفتن او آنطور که احتمالا فیلمساز خیال می‌کرده اصلا باشکوه و تاثیرگذار از آب در نیامده است. این صحنه‌ای از دست‌رفته است و اساسا فاقد آن میزان از قدرت عاطفی و احساسی‌ست که چشم‌های اشکبار تام هنکس و چهره معصوم و ملتمس هلنا زنگل سعی دارند آن را به قاب تصویر سنجاق کنند. بدین ترتیب «فیلم News of The World» متاسفانه در کسب همدلی حداقلی در مورد کاراکترهای فیلمش – که هر دو تنهای تنها هستند و کسی را در دنیا ندارند- هم عاجز است تا آخرین ساخته‌ی فیلمساز توانمند و تکنیکی انگلیسی‌تبار احتمالا در جلب رضایت مخاطبان معمولی نیز ناموفق باشد.