بحث درباره‌ی نمایشنامه کمدی در کشور ایران مبحثی گسترده است. سوال این است که نمایشنامه کمدی واقعا روی صحنه اجرا می‌شود یا نمایش کمدی در ایران صرفا هجوی است پر از شوخی‌های نامناسب و قراردادهای تکراری که اتفاقاً به ذائقه‌ی مخاطب هم خوش می‌آید. در این مقاله سعی داریم با معرفی بهترین نمایشنامههای کمدی این تفاوت را مقایسه کنیم. با پی اس ارنا همراه باشید.
نمایشنامه کمدی واقعی چیست؟
کمدی درست و اصولی هدفمند است. از دغدغه‌ی مردم و جامعه صحبت می‌کند و فقط وظیفه‌ی خنداندن ندارد بلکه تلنگری است برای کسی که نمایشنامه کمدی را می‌خواند یا نمایش کمدی را تماشا می‌کند. بحث درباره‌ی خود تئاتر کمدی ایران امروزه منبع مشخص و کاملی ندارد. از این رو صحبت درباره‌ی بهترین‌ها خیلی نسبی و سلیقه‌ای است چراکه معیار و مبنای مشخصی برای سنجش همه‌ی آثار در دسترس نیست. میزان فروش و بازخورد مخاطب را نیز نمی‌توان معیار دقیق و درستی برای سنجش کیفیت متن دانست. از این جهت در ادامه به بررسی چند نمایشنامه کمدی ایرانی موفق پرداخته می‌شود که نمی‌توان تنها آن‌ها را نمایشنامههای کمدی موفق دانست.
نمایشنامه کمدی مضحکه شبیه قتل از حسین کیانی
نمایشنامه کمدی «مضحکه شبیه قتل» مربوط به دوران قاجار است و در دسته‌بندی کمدی موقعیت، شخصیت و بیانی قرار دارد. دوره‌ی تاریخی قاجاریه به جهت ادبیات و لباس همواره سوژه‌ای مناسب برای طنزپردازان است و مورد توجه نویسندگان و کارگردانان بسیاری قرار گرفته است. انتخاب این دوره تاریخی از این جهت نیز اهمیت دارد که دست نویسنده و اجراگران برای نقد سیاسی بازتر است و در انتخاب دیالوگ‌ها آزادانه‌تر می‌توانند عمل کنند.
وجه طنز نمایشنامه کمدی مضحکه شبیه قتل، بر مبنای تضاد پیش می‌رود. تضاد همواره یکی از مسائلی است که در کمدی به آن پرداخته می‌شود و به شکل‌گیری کنش کمک شایانی می‌کند. تضاد در این نمایشنامه میان دو زن ناصرالدین شاه است که پس از مرگ او در تلاش برای برگزاری دو مراسم متفاوت هستند. ناصرالدین شاه ترور شده و مرگ او تأثیرات متفاوتی را بر جا می‌گذارد. یکی از زن‌های ناصرالدین شاه به دنبال برگزاری یک مراسم سوگواری جدی و رسمی است و زن دیگر به دنبال برپایی یک مضحکه برای او.
شکل دیگر تضاد در این نمایشنامه کمدی تقابل میان دو زن است. یکی از آن‌ها زنی ساده و سنتی است که چاشنی لهجه به شخصیت‌پردازیش کمک کرده و زن دیگر که مدرن است. به عبارتی تقابل سنت و مدرنیته در دوران قاجاریه در این نمایشنامه به این شکل خود را نشان می‌دهد. این شیوه‌ی بیانی که حسین کیانی انتخاب کرده، با ظرافت به اشتراکات و تشابهات دو برهه‌ی تاریخی قاجار و معاصر پرداخته است.
نمایشنامهی مضحکه شبیه قتل با زبانی پویا و درک تاریخی درست می‌تواند جایگاه یکی از بهترین نمایشنامههای کمدی ایرانی را به خود اختصاص دهد. این نمایشنامه کمدی بر خلاف باور عموم فقط برای خندیدن و خنداندن نیست بلکه همچون تمام نمایشنامههای کمدی درست در لایه‌های خود وجهی از دغدغه و تفکر را به دنبال دارد.
نمایشنامه کمدی بنگاه تئاترال از علی نصیریان
نمایشنامه کمدی «بنگاه تئاترال» به سبک روحوضی یا تخت حوضی نوشته شده و در قالب طنز و کمدی است. این نمایشنامه کمدی را می‌توان یکی از نمایندگان به حق نمایش سنتی ایران دانست که توسط علی نصیریان به خوبی به تحریر درآمده است. داستان نمایشنامهی بنگاه تئاترال سرگذشت پهلوان جوانی را روایت می‌کند که از خاری که با ورد و جادو به سینه‌اش فرو رفته رنج می‌برد و پهلوان دیگری تلاش دارد تا خار را از سینه‌اش بیرون بکشد. کنش هنگامی شکل می‌گیرد که تلاش‌های پهلوان دیگر نتیجه نمی‌دهد و خار در سینه‌ی پهلوان جوان می‌ماند. در عین حال عده‌ای مطرب در اندرونی پنهان می‌شوند تا از جادو در امان باشند.
نکته‌ای که درباره‌ی نمایشنامه کمدی بنگاه تئاترال قابل توجه است، سبک آن است. تخت حوضی گونه‌ای از نمایش شادی‌آور است که ریشه‌ای چندین ساله در نمایش ایران دارد و از کوچه و بازار سر برآورده. به همین جهت حتی زمانی که نمایش تخت حوضی به محافل روشن‌فکری راه باز می‌کند هم‌چنان لودگی خود را حفظ کرده و عامیانه و ساده‌لوحانه است. باید توجه داشت که این مسئله از روی ضعف ادبی نیست بلکه به علت شیوه‌ی اعتراضی_انتقادی سبک خود را در قالبی جای داده که از استبداد حکومتی مصون بماند و در عین حال معضلات اجتماعی را بیان کند.
نمایش‌های شادی‌آور همواره برای مخاطب جذاب هستند. قابل فهم‌تر اند و در عین حال حرف مخاطب را می‌زنند. اما با مرور زمان و پس از انقلاب این سبک‌های نمایش سنتی به حاشیه رفت و کم‌کم فراموش شد. به این جهت نیز نمایشنامه کمدی بنگاه تئاترال را می‌توان از بهترین نمایشنامههای کمدی ایران دانست که آشتی نسل جدید با نمایشی است که عده‌ی کمی امروزه با آن آشنا هستند.
نمایشنامه کمدی دن کامیلو از کوروش نریمانی
نمایشنامه کمدی «دن کامیلو» برداشتی از یک مجموعه داستان کوتاه به نام دنیای کوچک دن کامیلو از جووانینو اولیویرو جوزپه گوارسکی است که در قالب کمدی موقعیت نوشته شده. نمایشنامهی دن کامیلو متنی است دقیق با ساختاری درست که برخلاف باور عموم از کمدی مخاطب را در همان حال که می‌خنداند به تفکر نیز وا می‌دارد. کوروش نریمانی در متن دن کامیلو از شوخی‌های پیش پا افتاده و دم دستی استفاده نمی‌کند بلکه با ظرافت و دقت طنز را هدف‌مندانه در جریان درامش پیش می‌برد.
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد تضاد وسیله‌ای است که به خالق اثر کمک می‌کند تا موقعیت کمدی را به وجود آورد. در متن دن کامیلو تقابل دو شخصیت دن کامیلو و په‌پونه این وظیفه را در این نمایشنامه به عهده دارد. دن کامیلو کشیش است و په‌پونه شهرداری کمونیست. دن کامیلو انسانی خوش‌قلب، مهربان و قدرتمند است و په‌پونه مردی ساده، خشن و کم‌سواد. تضاد میان این دو شخصیت را می‌توان به تعارضات درونی انسان معاصر تعمیم داد. تعارضی میان شیفته‌ی مسائل دنیوی بودن در مقابل اخلاقیات و اعتقادات مذهبی.
با این وجود که متن اقتباسی است از یک داستان ایتالیایی، کوروش نریمانی به خوبی با به کارگیری اصطلاحاتی عامیانه و نگارش درست دیالوگ‌ها متنی نزدیک و ملموس برای مخاطب ایرانی خلق کرده است. دن کامیلو را به جهت فضاسازی درست می‌توان یکی از بهترین نمایشنامههای کمدی ایرانی دانست که مخاطب را از جهت شرایط اجتماعی_فرهنگی پس نمی‌زند.
نمایشنامه کمدی لانچر ۵ از پویا سعیدی و مسعود صرامی
نمایشنامه کمدی «لانچر ۵» مدرن‌ترین و جدیدترین نمایشنامهی کمدی ایرانی است که در این متن به آن پرداخته می‌شود. متنی که اولین بار در جشنواره‌های دانشجویی به چشم آمد با این حال یکی از پرآوازه‌ترین و پرفروش‌ترین اجراهای سال‌های اخیر بود. نمایشنامهی لانچر ۵ روایتگر اتفاقات یک پادگان نظامی است که به علت مرگ سه سرباز این پادگان بر اثر تیراندازی در یک ماه پرونده‌ی آن باید مورد بررسی یک افسر دایره‌ی بازرسی قرار بگیرد. سروان شایگان، افسری است که از طرف ستاد کل مأموریت حل و بررسی این پرونده را بر عهده دارد.
نمایشنامهی لانچر ۵ موفق به دریافت جوایز زیادی شده که از آن‌ها می‌توان به تندیس بهترین نمایشنامه از نوزدهمین جشنواره تئاتر دانشگاهی در سال 1395، تقدیر بهترین نمایشنامه از جشنواره تئاتر شهر در سال 1396 و تندیس بهترین نمایشنامه در بخش صحنه از بیست و یکمین جشنواره تئاتر دانشگاهی در سال 1397 اشاره کرد. هم‌چنین در سی و هفتمین جشنواره تئاتر فجر نامزد بهترین نمایشنامه در سال 1397 نیز شد.
هر متن کمدی هدفمندی دغدغه و انتقاد را در زیر پوست خود پنهان کرده و در جای مناسب این دغدغه‌ها را به زبان می‌آورد. انتقاد در نمایشنامهی لانچر ۵ در قالب جامعه‌ی پادگانی است که دیکتاتوری در آن ریشه دارد. نمایشنامهی لانچر ۵ فقط یک اثر ادبی کامل نیست بلکه بنا بر ضرورت جامعه و آنچه که مسئله‌ای جمعی و اجتماعی است بر دل مخاطب نفوذ کرده.
به عبارتی می‌توان گفت که این نمایشنامه کمدی تمام فاکتورهای دوست داشتنی بودن و دقیق بودن را دارد. از فضای انتقادی و مناسب زمانه گرفته تا بار کمدی به اندازه و در نهایت یک روایت جنایی که مخاطب را به شوق کشف تا انتها با خود می‌کشاند. نمایشنامهی لانچر ۵ اسمی را با خود به یدک نمی‌کشد بلکه ثمره‌ی جوانانی است که توانسته‌اند خود را در لیست بهترین نمایشنامه کمدی ایرانی قرار دهند.
مجموعه نمایشنامه کمدی گروه اشتباهات از امید طاهری
امید طاهری به همراهی گروه «تئاتر اشتباهات» مبنای کار خود را بر این گذاشته‌اند که فضای کمدی بهتر می‌تواند با مخاطب پیوند بخورد و بر این اساس مجموعه کمدی‌های بسیاری را نوشته و اجرا کرده‌اند. باید توجه داشت که امید طاهری کمدی را راه آسانی برای اجرا نمی‌داند بلکه با تمام ظرافت‌ها و دشواری‌های این سبک آشنایی دارد. مجموعه‌ای که توسط این گروه عرضه شده شامل «کمدی افتضاحات»، «کمدی ارتباطات»، «کمدی اکتشافات»، «کمدی ارتفاعات» و «کمدی استشمامات» است.
اولین قدم این گروه برای خلق یک کمدی موفق کمدی افتضاحات است که بر اساس کمدی اشتباهات شکسپیر بازنویسی شده است و آغاز روند این گروه را رقم می‌زند. با این حال با کمدی ارتباطات این گروه مطرح می‌شود و موفق به حضور در جشنواره فجر می‌گردد اما جایزه‌ای دریافت نمی‌کند و فقط به اجرای عموم می‌پردازد. کمدی ارتباطات بر مبنای تقابل الکساندر گراهام بل و الیشا گری است که فقط چند ساعت بعد از گراهام بل توانسته اختراع تلفن را ثبت کند.
نقطه‌ی عطف شهرت گروه اشتباهات، «کمدی اکتشافات» است. نمایشنامه‌ای که بر مبنای موقعیت کمدی قبلی نوشته شده اما بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. ماجرا درباره‌ی فردی است که پیش از کریستف کلمب موفق شده به قاره آمریکا برود ولی کمتر اسمی از او شنیده می‌شود. آمریگو وسپوچی که نام آمریکا نیز از او گرفته شده در متن کمدی اکتشافات در مقابل کریستف کلمب قرار می‌گیرد و موقعیت کمدی را شکل می‌دهد.
نمایشنامه کمدی «کمدی استشمامات» اما بر اساس نمایشنامهی دماغ از نیکولای گوگول است. نوشتن این متن در زمان و جایگاهی اتفاق می‌افتد که امید طاهری به بلوغ و جدیت درستی در نوشتن رسیده است. این متن به صورت مستقیم در جشنواره فجر شرکت داشت و به چاپ رسید. در کمدی استشمامات وجه کمدی اثر این است که آدم‌ها سر جای خود قرار نگرفته‌اند و به کارهایی مشغول هستند که حرفه‌شان نیست. به عبارتی در این کمدی هر کس تنها کاری که انجام نمی‌دهد وظیفه‌ی خود است!
مجموعه کمدی‌های امید طاهری را می‌توان از آثار درخور و توانمند در حوزه‌ی نمایشنامه کمدی و تئاتر کمدی دانست.
نمایشنامه کمدی طرب‌نامه از بهرام بیضایی
نمی‌توان از نمایش و تئاتر ایران صحبت کرد و از بهرام بیضایی اسمی نبرد. مردی که بخش عظیمی از هویت نمایشی ایران مدیون به اوست. طرب‌نامه یک مضحکه‌ی موزیکال و شادی‌آور به قلم بهرام بیضایی است که در سال 1373 آن را به قلم درآورده ولی هنوز موفق به چاپ آن نشده است. با این وجود این متن با قالب اجرایی و سبک نمایشنامهی طرب‌نامه نوعی تقلید و تخت حوضی است که با شعر و رقص و آواز در آمریکا به اجرا درآمده است.
نمایشنامه کمدی «طرب‌نامه» مجموعه روایت‌هایی از یک حاجی است که می‌خواهد نوکر خود را بفروشد. داستان اما بر اساس روایت‌های فرعی پیش می‌رود و اتفاقاتی که این دو در مسیر شاهد آن هستند. زمان نمایشنامه مروبط به اواخر دوره‌ی قاجار است و فضای سنتی ایران را در مواجه با فرهنگ مدرن نشان می‌دهد. هرچند شهر یا زمان دقیقی برای بستر داستان انتخاب نشده و همه‌ی این مشخصه‌ها نامعلوم است.
نمایش تخت حوضی نمادی از شادی‌آوری و امید است. نمادی است از غلبه‌ی امید و خوبی بر تاریکی و سیاهی. بهرام بیضایی با اجرای طرب‌نامه تلاش بر بازگشت این طرب و شور و شادی را دارد. او بر این عقیده است که اجرای طرب‌نامه توسط او فقط در آمریکا و محیطی که در او تدریس می‌کند ممکن بوده. چه از جهت فعال بودن بخش ایران‌شناسی دانشگاه استنفورد و چه از جهت کمیت مخاطب ایرانی.
ریشه‌ی نمایش تخت حوضی را در دوران صفویه باید جست و بعدتر که به شکل تقلید روی حوض خانه اجرا می‌شده است. مواجه غرب با نمایش روحوضی به شکلی است که این گونه‌ی نمایشی را معنادار و ارزشمند به حساب نمی‌آورند. در حالی که در شکل سنتی این اجرا نباید به دنبال عرفان و اجرای ادیبانه بود. با این وجود با تغییر قالب نمایش تخت حوضی و ورودش به تئاتر کسانی چون بهرام بیضایی موفق شدند تا هم این گونه‌ی اجرایی را حفظ کنند و هم بنا به نیاز روز تغییرات لازم را انجام دهند.
بهرام بیضایی در متن طرب‌نامه موفق شده تا با گردآوری چند متن تخت حوضی شکلی مدرن از این سبک ارائه دهد. متن نمایشنامه کمدی در شیوه‌ی سنتی نمایش تخت حوضی کاربردی و فاخر نبود و مبنای اجرا براساس کنش و بداهه‌های بازیگر شکل می‌گیرد. اینکه متونی چون طرب‌نامه از متنی با ساختار درست بهره‌مند شوند حرکتی است رو به جلو و نوین.
