اولین بار اصطلاح ادبیات گمانه زن (Speculative fiction) در سال ۱۸۸۹ به کار رفت اما وقتی رابرت آنسون هان‌لاین (Robert Anson Heinlein) این اصطلاح را در مقاله‌ای با عنوان «در نگارش ادبیات گمانه زن» (سال ۱۹۸۴) استفاده کرد، اصطلاحی همه‌گیر شد.
هنوز نمی‌توان تعریف دقیقی از ادبیات گمانه زن ارائه داد اما به طور کلی می‌توان گفت به ادبیاتی اشاره دارد که دنیای آن با دنیای واقعی که در آن زندگی می‌کنیم متفاوت است. اولین چیزی که با این تعریف به ذهن خطور می‌کند ادبیات فانتزی است که البته خیلی دور از آن هم نیست. ادبیات گمانه زن ژانرهای علمی-تخیلی، فانتزی و وحشت و زیرسبک‌های این‌ها را در بر می‌گیرد. گاهی از عنوان «ادبیات ژانری» برای این نوع از ادبیات استفاده می‌کنند که در مقابل «ادبیات جریان اصلی» قرار می‌گیرد.
ادبیات گمانه زن را برخی نمود امر فانتاستیک (Fantastic) می‌دانند. فانتاستیک نوعی از بازنمایی یا تصور است که به واسطهٔ التزام‌هایی با بازنمایی واقعیت متفاوت است. برای شناخت مفهوم فانتاستیک سه ویژگی اساسی برای آن تعریف کرده‌اند:
- متن ادبي باید بتواند مخاطب خود را به گمان و ترديد بياندازد كه آيا حوادث و قوانين حاكم بر داستان همان قوانين معمول و شناخته‌شده است يا قوانين فراطبيعی بر آن حاكم است.
- خود شخصيت‌های داستان هم ممكن است دچار همين ترديد و گمانه‌زنی شوند و در واقعيت داشتن حوادث داستانی شک بكنند.
- در پایان ماجرا مخاطب بايد بتواند بر اساس شواهد و حقايق داستانی به قضاوت منطقی برسد كه آيا داستان واقع‌گرايانه بود‌ه است يا فراطبيعی.
وجوه ادبیات گمانه زن
با وجود تعاریف متعددی که عموما دقیق و مورد تایید همه نیستند چند وجه برای شناخت ادبیات گمانه زن وجود دارد که تقریبا همه روی آن‌ها اتفاق نظر دارند.
دگرگونی (otherness)
این وجه اصلی‌ترین وجه ادبیات گمانه زن است. دگرگونی یعنی گمانه زنی نویسنده درمورد واقعیت‌هایی که به طرز معنادار و مشخصی با واقعیات دنیایی که می‌شناسیم متفاوت‌اند. اما استفاده‌ٔ این وجه در داستان چندان کار ساده‌ای نیست. در واقع باید وجه تخیلی داستان، در طرح موثر باشد به نحوی که نتوان (یا به راحتی نتوان) همین داستان را در سبک‌های دیگر پیاده کرد.
تاکید بر کنش به جای واکنش
در ادبیات واقع‌گرا شخصیت‌ها در مقابل اتفاق‌هایی که در اطرافشان می‌افتد (کنش) قرار می‌گیرند و داستان کاری که این شخصیت‌ها در مقابل آن انجام می‌دهند (واکنش) را نشان می‌دهد. بنابراین بار اصلی روایت بر دوش این واکنش‌هاست. اما در ادبیات گمانه زن بیشتر اتفاق‌هایی که می‌افتند شرح داده می‌شوند. شاید به این دلیل که در ادبیات واقع‌گرا اتفاقاتی که می‌افتند برای همه آشنا هستند و شرح آن‌ها بازگویی امری بدیهی است. برعکس در ادبیات گمانه زن فضا برای خواننده کاملا ناآشناست و نویسنده باید فضا را کاملا بسازد و روابط علی و معلولی منطقی را در ذهن ایجاد کند. گفتن موبه‌موی فضای داستان مجال کمتری برای شخصیت‌سازی می‌دهد. البته این ویژگی را نمی‌توان ضعفی برای این ادبیات دانست. شخصیت‌پردازی نکردن باعث می‌شود که داستان از روان‌شناسی فردی به سمت روان‌شناسی جمعی و تمدن حرکت کند و چه بسا مسائلی که در ادبیات واقع‌گرا نمی‌توان بیان کرد اینجا راحت‌تر گفته می‌شود.
ژانرهای ادبیات گمانه زن
باوجود تعاریف نه چندان دقیق و کاملی که برای ادبیات گمانه زن تعریف شده است، ژانرهایی را زیرمجموعه‌ی آن قرار می‌دهند که شناخت آن‌ها می‌تواند ما را به مفهوم اصلی این اصطلاح نزدیک کند.
ژانر فانتزی (Fantasy) در ادبیات گمانه زن
فانتزی گونه‌ای از هنر است که معمولا از افسانه‌های قدیمی نشأت می‌گیرد. جادو، موجودات افسانه‌ای (اژدها، جن‌های خانگی، کوتوله‌ها، پری‌ها و…) و اشکال فراطبیعی دیگر درون‌مایه‌ی اصلی داستان‌های فانتزی است. نمونه‌های مشهور آن در ادبیات جهان عبارت‌اند از: ارباب حلقه‌ها (The Lord of the Rings)، هری پاتر (Harry Potter)، چگونه اژدهای خود را تربیت کنیم(How to Train Your Dragon) و…
ژانر علمی-تخیلی (Science fiction) در ادبیات گمانه زن
ژانر علمی–تخیلی اثری است که در صورت حذف علم از آن ساختار آن از هم بپاشد. در آثار این ژانر شاهد ویژگی‌ها و عناصری هستیم که در زندگی واقعی وجود ندارند اما ممکن است در آینده از طریق پیشرفت علمی ایجاد یا کشف شوند. بسیاری از داستان‌های علمی-تخیلی در آینده اتفاق می‌افتند. از مشهورترین آثار این ژانر می‌توان به ماشین زمان (The Time Machine)،جنگ ستارگان (Star Wars)، ادیسهٔ فضایی (A Space Odyssey) اشاره کرد.
ژانر وحشت (Horror) در ادبیات گمانه زن
تاکید این ژانر بر تحریک کردن ترس است. معمولا در آن از شخصیت‌های ماوراءالطبیعه مانند هیولاها، خون‌آشام‌ها، ارواح و شیاطین و یا انسان‌هایی مثل قاتل‌ها و روانی‌ها استفاده می‌کنند. اغلب اوقات در این ژانر خشونت صورت می‌گیرد. نمونه‌هایی از آثار مشهور ژانر وحشت: فیلم The Exorcist، کتاب خون (Books of Blood) و فیلم A Nightmare on Elm Street.
ژانر اتوپیایی یا آرمان‌شهری (Utopian)
داستان‌های این ژانر راجع به جوامع مطلوب است که اغلب شاد، پیشرفته، هوشمند، کامل و بدون مشکل هستند. از نمونهٔ‌های آن می‌توان به جزیره (Island) اشاره کرد.
ژانر دیستوپیایی (Dystopian)
این ژانر دقیقا برعکس ژانر اتوپیایی است. داستان‌های آن در یک جامعه بسیار نامطلوب که اغلب گرفتار کنترل شدید، خشونت، هرج و مرج، شستشوی مغزی یا سایر عناصر منفی است، رخ می‌دهد. از نمومه‌های آن می‌توان به سه‌گانهٔ عطش مبارزه (The Hunger Games) را نام برد.
ژانر تاریخ جایگزین (Alternate history)
تاریخ جایگزین، تاریخ متناوب یا تاریخ بدیل ژانری است در داستان‌نویسی که با استفاده از تاریخ نوشته می‌شود اما گویی که اتفاقات تاریخی در آن به شیوه‌ای متفاوت و با پیامدهایی در زمان حال هستند. این ژانر را زیرمجموعهٔ ژانر علمی-تخیلی می‌دانند. از آثار شاخص آن رمان ساکن برج بلند (The Man in the High Castle) است.
ژانر آخرالزمانی (Apocalyptic)
داستان‌های ژانر آخرالزمانی قبل و در طول یک فاجعه عظیم جهانی رخ می‌دهند. این اتفاقات معمولا بلایای طبیعی یا یک همه‌گیری هستند مثل فاجعه هسته‌ای. این ژانر هم زیرمجموعه داستان‌های علمی-تخیلی است. فیلم The Day After Tomorrow از نمونه‌های مشهور این ژانر است.
ژانر پساآخرالزمانی (Post-apocalyptic)
این ژانر بر روی اتفاقاتی که بعد از یک فاجعه‌ی بزرگ اتفاق می‌افتند تاکید دارد. فیلم Mad Max و سریال Waterworld از نمونه‌های مشهور در این ژانر هستند.
ژانر ابرقهرمانی (Superhero)
داستان‌های این ژانر روی شخصیت ابرقهرمان (قهرمانی با توانایی‌ها و قدرت‌های خارق‌العاده) و مبارزه‌ٔ او با نیروهای شیطانی تاکید دارد. این ژانر از کمیک‌استریپ‌های آمریکایی شروع شد و به بقیهٔ رسانه‌ها راه پیدا کرد. داستان‌های Batman یکی از مشهورترین‌های این ژانر است.
ژانر ماوراءالطبیعه (Supernatural)
این ژانر شبیه ژانر وحشت است که روی موضوعات ماوراءالطبیعی و تناقضات آن با جهان واقعی تاکید می‌کند. قلعه اوترانتو (The Castle of Otranto) از مشهورترین آثار ژانر ماوراءالطبیعه است.
مسابقهٔ داستان نویسی ادبیات گمانه زن
گرچه ادبیات گمانه زن هنوز در ایران اصطلاحی شناخته شده نیست اما ژانرها و زیرمجموعه‌های آن را به خوبی می‌شناسیم. جایزهٔ هنر و ادبیات گمانه زن به فعالان ادبیات علمی-تخیلی، فانتزی و وحشت اهدا می‌شد. این مسابقه که از سال ۱۳۸۴ شروع به کارکرد بعد از هفت دوره در سال ۱۳۹۴منحل شد. اما مسابقهٔ رمان گمان زن در جشنوارهٔ نوفه از سال ۱۳۹۷ فعالیتش را آغاز کرده است.
