نقد و بررسی فیلم Sergio | در گرو تاریخ

فیلم Sergio  یک فیلم درام بیوگرافی به کارگردانی «گریگ بارکر» Craig Parker، با بازی «واگنر مورا» (Wagner Moura) و «آنا دی آرماس» ( Ana Celia de Armas) است که در ژانویه ۲۰۲۰ برای اولین بار اکران شد. فیلم «سرجیو»، روایت یک دیپلمات سازمان ملل با نام واقعی Sergio Vieira de Mell است که به بخش‌هایی از زندگی شخصی وی، و ماموریت‌های ویژه‌اش برای سازمان ملل در تیمور شرقی (کشوری در آسیا، در نزدیکی اندونزی) و بغداد، پایتخت عراق به همراه داستان رابطه‌ی عاطفی‌اش با کارولینا می‌پردازد. این فیلم نخستین نمایش جهانی خود را در جشنواره فیلم ساندنس (Sundance Film Festival) در ۲۸ ژانویه سال ۲۰۲۰ ( ۸ بهمن ۱۳۹۸)  داشت. و در ادامه در ۱۷ آوریل ۲۰۲۰ (۲۹ فروردین ۹۹) توسط نتفلیکس منتشر شد. با  پی اس آرنا همراه باشید.

داستان فیلم Sergio

این فیلم بر اساس زندگی واقعی شخصیت دیپلماتیک سازمان ملل به نام «سرجیو ویرا دو ملو» ساخته شده است. ساختار فیلم برش­‌هایی از ماموریت­‌های سرجیو در تیمور شرقی برای به رسمیت شناختن این کشور و بغداد در زمان اشغال آن توسط آمریکا و رابطه­‌ی‌ عاطفی سرجیو با معشوقه‌­اش به نام «کارولینا» را شامل می‌­شود. وی به عراق می‌رود تا برای دست­یابی عراق به استقلال و مذاکره در مورد خروج سربازان آمریکایی کمک کند. با دیپلمات امریکایی «پاول برمر» که مخالف روش­‌های وی با وجود فشارهای آمریکا است مخالفت می­‌کند و علیه آمریکا می­‌جنگد. او حتی اصرار دارد که در اردوگاه پایه سازمان ملل متحد نگهبانان آمریکایی حضور نداشته باشند تا خود را از اشغالگران آمریکایی جدا کند. سرجیو در اثر حمله ترورریستی در اردوگاه پایگاه سازمان ملل در سال ۲۰۰۳ کشته می­‌شود. اما همکار زخمی شده سرجیو، گیل لاشر با وجود قطع عضو هر دو پا زنده می‌ماند و و کارولینا به به کار دادگستری خود در ریو باز می­‌گردد.

تعدد زبان­ها در فیلم Sergio

واگنرمورا که خود اهل برزیل است و هم چنین آنا دی آرماس، بازیگر اسپانیایی، که در آمریکا زندگی می­کند، با زبان­های مختلفی در فیلم صحبت می‌کنند. تعدد زبان­‌ها در این فیلم نکته­‌ای است که تلاش فیلم را برای بازنمایی جزییات به شکل طبیعی­‌تر آن دارد. چرا که به دلیل زندگی سرجیو ویرا دو ملو در کشورهای مختلف و تحصیل در فرانسه، و دیپلماتیک بودن شخصیت او قادر بوده تا به چندین زبان صحبت کند. در این فیلم به زبان‌های انگلیسی، پرتغالی، اسپانیایی و فرانسوی صحبت می­‌شود.

واقعه بمب­گذاری تروریستی بغداد و کشته شدن «سرجیو ویرا دوملو»

«سرجیو ویرا دی ملو» در ۱۹اوت ۲۰۰۳ (۲۷ مهر ۱۳۸۲) در یک حمله تروریستی بمب­گذاری شده در مقر سازمان ملل در هتل کانال بغداد، کشته شد. وی در هنگام این بمب­گذاری همچنان نماینده ارشد دبیر کل ملل متحد در هیئت مساعدت سازمان ملل متحد برای عراق بود و به عنوان نماینده ویژه سازمان ملل متحد انجام وظیفه می­کرد. «ابومصعب زرقاوی» رهبر سازمان تروریستی القاعده مسئولیت انفجار هتل کانال را برعهده گرفت. «سرجیو ویرا دی ملو» در برخی محافل به عنوان نامزد منصب جانشینی دبیر کل سازمان ملل مورد توجه قرار داشت. مرگ او بر اثر حمله تروریستی و سوقصد صورت گرفت و به دلیل شناخته شدگی­‌اش در زمینه ماموریت‌­های انسان­‌دوستانه برای ارتقای صلح در ژنو سوییس دفن شد. سازمان ملل، ۵ سال بعد از فوت «سرجیو ویرا دوملو»، ۱۹ اوت را که روز کشته شدن سرجیو بود، به عنوان «روز جهانی انسان دوستی» تصویب کرد. و در سال ۲۰۰۳ پس از مرگش جایزه سازمان ملل در زمینه حقوق بشر به او اهدا شد. شخصی که در برزیل متولد شد، در فرانسه درس خواند و در سوییس کار خود را با سازمان ملل شروع کرد. و در ادامه با ماموریت‌­هایی میدانی جهت احقاق حقوق بشر و انسان­ دوستی در کشورهای بنگلادش، سودان، لبنان، آفریقا و… کارهای بزرگ و شایسته­‌ای را انجام داد.

فیلم Sergio چقدر در ژانر بیوگرافی موفق است؟

در انتهای فیلم نوشته می‌­شود که «گیل لاشر» (Brian F.OByrne) در سفر تیمور شرقی با سرجیو همراه نبوده است. دستکاری­‌هایی که در بیوگرافی صورت گرفته است باعث می‌­شود تا فیلم را بخشی از بیوگرافی واقعی و یا الهام گرفته از زندگی شخصی واقعی سرجیو بدانیم. چرا که هیچ­کدام از وبسایت­های معتبر در مورد فیلم عنوان نکرده­‌اند که این فیلم بر اساس داستانی واقعی ساخته شده است. یا برعکس آن هم چیزی گفته نشده، به شکلی که در ابتدای خیلی از بیوگرافی­‌ها نوشته می­‌شود که بخش­هایی از فیلم واقعی نیست یا ساخته ذهن خیال­ پرداز نویسنده است. بر این اساس، با وجودی که ژانر فیلم برای بیننده کاملا مشخص است اما جزییات فیلم شکل مبهمی پیدا می­‌کنند. خصوصا که در آخر فیلم گفته می‌­شود که در بخشی از فیلم دستکاری صورت گرفته و به شکلی غیرمستقیم بیان می­کند که ساختار فیلم جز به جز با واقعیت پیش نرفته است. البته رعایت نکردن این مسئله در فیلم‌هایی مثل The walk  باعث جادویی شدن اتفاق و جذابیت بیشتر آن می‌شود.

نمی­‌توان گفت فیلم تلاشی برای مستندسازی زندگی سرجیو داشته است. جز اخباری رسمی در مورد مرگ سرجیو و تاریخ­‌هایی که ورود سرجیو به عراق، تیمور شرقی و زمان بمب­گذاری را نشان می­‌دهد که این اطلاعات را هم می­‌توان به عنوان اطلاعاتی اولیه و عمومی از زندگی «سرجیو ویرا دو ملو» به شمار آورد، هیچ اطلاعات دقیق دیگری در این بیوگرافی ارائه نشده است. به نظر می­‌رسد که توجه چندانی به زیرساخت اطلاعاتی فیلم نشده است و این نکته تا چه اندازه عامدانه و یا از روی ناپختگی نویسنده و کارگردان بوده، در بافت فیلم مشخص می‌شود. چرا که این نوع برخورد سطحی فیلم­ساز با دیگر عناصر فیلم، مانند انتخاب بازیگر، فیلنامه، موسیقی، گریم و… به همین شکل تکرار شده است.

هر چند که ساختار فیلم برشی از زندگی و بخش­‌هایی از فعالیت­‌ها و ماموریت‌های سرجیو برای نشان دادن شخصیت او است اما نوع روایت این اجازه را نمی­‌دهد تا بشود بافت کلی زندگی و یا خود شخصیت را مورد بررسی قرار داد. در همین نوع ساختاری که برای فیلم انتخاب شده نیز می‌توان سطحی بودن و ساده­‌انگارانه پیش بردن فیلم را دریافت. چرا که انتخاب این نوع قالب که تنها برش‌هایی از زندگی شخصیت را شامل می‌شود، تنها مربوط به داستان‌هایی است که شخصیت هیچ اتفاق شاخصی در زندگی نداشته و تنها یک اتفاق شاخص باعث می‌­شود تا فیلم به گونه‌­ای ساخته شود که همان اتفاق را بازگویی کند. اما حداقل اطلاعات عمومی در مورد زندگی شخصی دیپلماتیک که این همه ماموریت‌های سازمان ملل را به عهده داشته و در کشورهای مختلف زندگی‌ کرده است، به ما چیزی غیر از این را نشان می‌­دهد. حتی با در نظر نگرفتن رابطه با معشوقه‌اش، واقعیت فعالیت‌­ها و ماموریت­‌ها در بستر خود آن­قدر جذاب و پر از داستان است که بشود به شکل بهتر و هنرمندانه‌­تری با آن برخورد کرد و درباره‌اش فیلم ساخت.

می­‌شود کمی ارفاق کرد و بخش‌­های نادیده گرفته شده از واقعیت را پای سانسورهای سیاسی فیلم گذاشت. اما سانسور وقتی معنا می­‌دهد که در میزان اطلاعاتی که داده می‌­شود برش یا حذفی صورت گرفته باشد. اما زمانی‌ که در این فیلم و یا حتی در فیلم­نامه نمی­‌شود اطلاعاتی را پیدا کرد که به عنوان اطلاعات پایه­‌ای و اصلی فیلم چیزی خارج از اطلاعات عمومی باشد، نمی‌توان این ارفاق را در مورد فیلم داشت. ساختار فیلم آن­قدر در شخصیت، وقایع و حتی فیلم­سازی دقیق و عمیق نشده تا بتواند بر اساس اتفاقات واقعی و مستندات، بافتی رئال پیدا کند و بیننده را تحت تاثیر قرار بدهد.

فیلم­نامه نویسی ضعیف در دیالوگ‌ها نمود پیدا می­‌کند. انگار که هیچ­کدام از این دیالوگ­‌ها مختص شخصیت سرجیو نباشند. در واقع آن دنیای شخصی سرجیو که نمایش آن از فیلم انتظار می­‌رود نشان داده نمی­‌شود. ملاقات با آیت الله سیستانی، وقایع تیمور شرقی، ملاقات با رییس شورشیان و رییس­ جمهور اندونری، نشان دادن زندان ابوغریب و انفجاری که در نهایت منجر به مرگ سرجیو می­‌شود تنها تلاش­‌های فیلم برای ارائه مستنداتی از زندگی واقعی سرجیو است.

به عبارتی انتظار می­‌رود وقتی که بافت یک اثر تاریخی، سیاسی و اجتماعی تا این اندازه شخصی است، حجم اطلاعاتی که به مخاطب منتقل می­‌شود چیزی فراتر دسته‌­ای از اطلاعات عمومی باشد. به عبارتی بیوگرافی­‌ها به دلیل قدرتی که در مستندنمایی وقایع دارند، گاهی به عنوان اسنادی معتبر در زمینه تحقیق­‌های تاریخی مورد استفاده قرار می­‌گیرند. فارغ از اهمیت این بعد مسئله، کشف زندگی شخصیتی دیپلماتیک، آن هم تا این اندازه مشهور، باید آن قدر با دقت و حساسیت نمایش داده شود که مخاطب از جز به جز تصاویر آن لذت ببرد.

شخصیت­‌ پردازی فیلم Sergio

اگر بخواهیم روایت فیلم را یک بافت یکدست در نظر بگیریم و بالا و پایین­‌های آن را از نظر کیفی بررسی کنیم، نمی­‌شود گفت این فیلم تلاش داشته تا اندکی از بافت یکنواخت کل فیلم در یک صحنه­‌هایی جدا شود. کیفیت روایت یکدست است. جزییات اطلاعات در یک مواردی که اشاره شد دقیق است اما انگار کل روایت در لایه­‌ای است که پوسته خود را نمی­‌شکافد. بیننده کماکان منتظر نقاط عطف مختلف است تا او را غافلگیر کند اما تنها نقطه عطف در پایان فیلم با کشته شدن سرجیو اتفاق می‌افتد. حال اگر بتوانیم سخت‌گیرانه برخورد نکنیم، آشنایی سرجیو با کارولینا را نیز می­‌توان جز نقاط عطف اثر به شمار آورد.

جزییات خاصی ارائه نمي‌شود تا به واسطه­‌ی آن بشود شخصیت سرجیو را شناخت. به عبارتی بیشتر تیپ­سازی شده است تا شخصیت پردازی و همین مسئله اجازه نمی­‌دهد تا بافت فیلم به کیفیت بالاتری برسد. که اگر این نکته را در مقابل هدف ژانر بیوگرافی که همان شخصیت است بگذاریم، فیلم تا حد زیادی از هدف اصلی خود فاصله دارد.

سرجیو یک دیپلمات انسان­ دوست است که در جایی از زندگی، یعنی درست سه سال قبل از مرگش، عاشق کارولینا می‌­شود. با وجودی که در مقابل دو فرزندش احساس مس‍ئولیت می­‌کند اما این احساس مسئولیت کمتر از آن است که بخواهد ماندن کنار آن­‌ها را انتخاب کند. حس وظیفه و احساس قلبی او به مردم در یک قسمت­‌هایی با نابازیگری واگنر مورا شکلی مصنوعی پیدا می‌­کند. انتخاب بازیگر و نوع گریم کاملا مطابق با نوع شخصیت سرجیوی واقعی نیست. در پایان فیلم که چهره واقعی سرجیو نشان داده می‌­شود، به بیننده نوعی تردید برای باورپذیری فیلمی که دیده است وارد می­‌شود.

این مسئله یکی از دیگر از علت­‌هایی است که اجازه نمی‌دهد فیلم به ساختی منحصر به فرد و با کیفیتی از بیوگرافی برسد. فیلم با نپرداختن به جزییات در مورد انتخاب بازیگر، گریم، چهره ­پردازی و عمق شخصیتی سرجیو و اتفاقاتی که برای زندگی وی افتاده است این مسئله را به وجود می‌آورد. حتی عامل دیگری به نام روحیه قهرمان­سازی و نمود پیدا کردن آن در همه‌ی نشانه­‌های فیلم، این ضعف را تشدید می­کند. به طور مثال در ابتدای فیلم که یک دیپلمات قرار است در مورد ایجاد انگیزه درونی صحبت کند، یا حلقه‌­هایی که هرگز به معشوقه نمی‌­رسد. حتی اگر این اتفاقات تماما واقعی باشند، خوراک فکری­‌ای که فیلم به خورد مخاطب می‌­دهد، آن هم با نگاهی که به شخصیت سرجیو دارد، خوراکی تصنعی است و تا حد زیادی باورپذیر نیست. می‌­شود گفت با یک تحقیق اولیه در مورد کارهای رسمی و زندگی خصوصی یک شخصیت می‌توان این اطلاعات را به دست آورد که برای فیلم­سازی در مورد یک شخصیت کافی نیست.

البته نوع قالب فیلم هم بسیار تاثیر دارد. در مقایسه با درام زندگینامه­‌ای همچون فیلم (La vie en rose) که روایت زندگی ادیت پیاف، خواننده فرانسوی زبان که با آن همه جزیی­‌پردازی شخصیتی و احساسی و حتی گریم سنگین بازیگر همراه است، نشان داده می­‌شود که این فیلم کاستی‌های زیادی دارد و در مقایسه با هم‌­ژانرهای خود بسیار عقب است.

نقطه­‌ی کانونی فیلم Sergio  کجاست؟

با این که بیننده می­‌داند نقطه کانونی فیلم شخصیت سرجیو است، اما آنقدر روی شخصیت سرجیو در لایه­‌ای مشخص پرداخته نشده که بتوان گفت نقطه­‌ی کانونی فیلم با وجود بیوگرافی بودن آن خود سرجیو است. و این مسئله فاصله­‌ی زیادی ایجاد می­‌کند بین هدف ژانر و نوع روایتی که دارد به مخاطب نشان می‌­دهد. یکی از ترکش­‌های اصلی متمرکز نبودن و سطحی پرداختن به سکانس‌­ها و شخصیت سرجیو این است که مخاطب نمی­‌داند تمرکز فیلمساز روی واقعه­‌ی بغداد است یا کارهای سرجیو برای به دست آوردن آزادی و استقلال مردم تیمور شرقی، یا این که رابطه‌­ی عاطفی او با کارولینا. به عبارتی اگر فیلم را با همین مقیاس روایی بخواهیم جدا کنیم، کلیت طرح فیلم به سه بخش تقسیم می­‌شود: اتفاقات تیمور شرقی، بحبوبه­‌ی هرج و مرج عراق، و رابطه­‌ی عاطفی سرجیو با کارولینا. نکته­‌ای که در کنار این بخش مطرح می­‌شود این است که سوابق کاری سرجیو به مناطقی چون بوسنی، کامبوج، لبنان و رواندا می­‌رسد. اما به این دلیل که سرجیو در تیمور شرقی با کارولینا آشنا می­‌شود، فیلمساز تیمور شرقی را انتخاب می‌­کند.

اگر بخواهیم با نگاه دیگری بر این مبنایی که گفته شد بخش‌­بندی کنیم می­‌توانیم بگوییم اساسا روایت فیلم حوادث بغداد، انفجار و مرگ سرجیو، در ضمن رابطه­‌اش با کارولینا است. برای دیپلماتی که این همه زمینه کاری در کشورهای مختلف داشته و در نهایت با بمب­گذاری ترور می­‌شود، آن­قدر اطلاعات کافی برای ساخت فیلم وجود نداشته و یا کارگردان فیلم به همین­ جا بسنده کرده و از نشان دادن چیزهای دیگر صرفه نظر کرده است. حذف کردن اطلاعات دیگر در بیوگرافی شخصی به نام سرجیو کشش فیلم را منحصر به دو اتفاق کرده است. که یکی از آن­‌ها رابطه­‌ی عاطفی است و ممکن است در هر زندگی دیگری وجود داشته باشد و لزوما ارزش ساخت بیوگرافی نداشته باشد. این به معنی مهم نبودن رابطه کارولینا و سرجیو نیست. بلکه به این معناست که آن­قدر سطوح بیانی و مفهومی در این اثر به کار گرفته نشده که بتوان با توجه به ژانر کار، آن را جز فیلم­‌های نسبتا خوب به شمار آورد.

دیگر بخش­‌های فیلم مختص به حاشیه­‌های اطراف سرجیو است. دوستش گیل، مادرش، دو پسرش و مصاحبه­‌ای که در آغاز و پایان فیلم بدون زمینه­‌چینی خاصی قرار می­‌گیرد. به عبارتی اگر شخصیت­ پردازی عمیقی در کار ملاحظه می‌­شد بیننده دنبال نقطه­‌ی کانونی نبود. بلکه نقطه کانونی و حسی، خود شخصیت سرجیو بود که حالا هر چیزی حول محور او به نتیجه‌­ای می­‌رسید و جزیی از شخصیت او را برای ما آشکار می­‌کرد، حتی خیلی از اتفاقات نادیده گرفته شده­‌اند. به طور مثال در فیلم مشخصا نشان داده نمی‌­شود که سرجیو از همسر اولش جدا شده و یا این که همسرش مرده است.

کل فیلم در یک نگاه

همان طور که گفتیم Sergio یک درام بیوگرافی است که به زندگی دیپلماتی مشهور می­پردازد.  با وجودی که فراوانی وقایع مستند حول شخصیت Sergio Vieira de Mell به گونه­ای هست که بتوان با دست آزاد از میان آن­ها انتخاب کرد و به عنوان یک اتفاق شاخص به زندگی و شخصیت سرجیو در فیلم پرداخت اما فیلم تنها مواردی انگشت‌شمار را با پرداخت ضعیفی نمایش و بسط می­دهد. می­توان گفت داستان فیلم تنها به کشته شدن سرجیو و رابطه­اش با کارولینا می­پردازد. اگر تنها اطلاعاتی عمومی در مورد نحوه ترور سرجیو را در منابع اینترنتی دنبال کنیم متوجه خواهیم شد که فیلم چیزی فراتر از یک اطلاعات عمومی در مورد کشته شدن این شخصیت نیست. تنها جذابیت فیلم رابطه­ی خصوصی شخصیت با کارولیناست. در آن هم با توجه به نادیده گرفتن جزییات واقعی نمی­شود به قالب ارائه آن خیلی اعتماد کرد. جزییات آنقدر در این فیلم نادیده گرفته شده­اند که نشود به روایت فیلم اعتماد کرد. به هر حال بیننده از ژانر بیوگرافی در سینما توقع زیادی دارد. چرا که زندگی مستند و هنرمندی فیلمساز در کنار هم به نمایش گذاشته و سنجیده می­شوند. که این فیلم توقع بیننده را تا حد زیادی نادیده گرفته و به شکل کاملا غیرحرفه­ای زندگی Sergio Vieira de Mell را به تصویر کشیده است.