تئاتر خیابانی گونه‌ای از اجراست که سابقه‌ای طولانی در تاریخ نمایش دارد. این نوع تئاتر پیش از شکل گیری اجراهای رسمی با یک مکان ثابت و حتی قبل از مراسم آیینی و بومی در مکان‌های عمومی اجرا می‌شد. در این مقاله سعی داریم نکات مهمی را در مورد تئاتر خیابانی يادآور شویم. با پی اس ارنا همراه باشید.
تئاتر خیابانی در تاریخ تئاتر چگونه بوده است؟
معمولاً کشورهایی که تاریخ تئاتر قابل توجهی دارند ابتدا در مکان‌های عمومی و غیر رسمی تئاترها را اجرا می‌کردند. مثل نمایش‌های واگنی یا کمدی‌های هجوآمیز که در مکان‌های عمومی پر رفت و آمد قابلیت اجرا داشت. تئاتر خيابانی گونه‌ای نمايش است كه از متن اقشار مختلف اجتماع برخاسته و با توجه به انگيزه‌های بروز و ظهور آن همواره كاركردهایمختلفی از جمله اصلاح رفتارهای اجتماعی داشته است و خالقان و بازيگران اين عرصه با زبان هنری خود بايدها و نبايدهای زندگی بشری را به فراخور فهم مردم كوچه و بازار بيان كرده‌اند.
این نوع تئاتر که پس از قرن بیستم به دو صورت سیاسی و هنری قابل مطالعه و بررسی است در اوایل قرن بیستم به دنبال جنگ جهانی اول و سپس انقلاب شوروی در اروپا بسیار رواج یافت. این تئاترها با هدف تبلیغ و ترویج نوعی تفکرهای اجتماعی و سیاسی اجرا می‌شد و مواضع مختلف انقلاب را بازگو می‌کرد. بعد از جنگ جهانی دوم و در دهه ۵۰ میلادی سیر نزولی این روند تا جنبش دانشجویی فرانسه در اواخر سال‌های ۶۰ و همچنین ظهور رادیکالیسم اروپایی قابل رویت است.
تفاوت رویکردهای این تئاتر با تئاترهای قبلی که اجرا می‌شد این بود که برخلاف گذشته، تئاتر خیابانی این بار بر ضد سرمایه‌د‌اری جهانی شروع به فعالیت کرده بود. خصوصا بعد از جنگ ویتنام در این نوع نمایش‌ها مخالفت با امپریالیزم جهانی مشهود بود. بعدها کم‌کم تاثیرات سیاسی جای خود را به دفاع از حقوق زنان و رنگین پوستان داد.
همچنین دادائیست‌ها در قرن بیستم تاثیر بسزایی بر تئاتر خیابانی داشتند. آن‌ها به هیچ قراردادی وابسته نبودند پس تئاترشان هم به بیان چیز خاصی نمی‌پرداخت. البته جز اعتراض به بورژوازی. پس از دهه ۶۰ و سپس تفکرات مکتب پست مدرنیسم مرزبندی‌های هنر شکسته شد. در اواخر این دهه و دهه ۷۰ این گونه ساختارها از بین رفتند و یا ادغام شدند. به دنبال این‌ها تئاتر خیابانی نیز در یک تعامل قرار می‌گیرد مرزها را می‌شکند و هنرمندانه‌تر می‌شود.
تعریف معاصر تئاتر خیابانی
امروزه تعریف تئاتر خیابانی کمی مستقل‌تر شده است و همان‌طور که از نام آن پیداست به اجرای یک نمایش در اماکن عمومی، معابر، ایستگاه‌های وسایل حمل و نقل عمومی، پارک‌ها و… گفته می‌شود. شکل گیری این واژه به دلیل اجراهایی است که در اروپا در معابر عمومی متداول بود. اجراهای خیابانی در کشورهایی مانند فرانسه، آلمان و هلند طرفداران زیادی داشت. شاید بتوان گفت این نوع از اجرا غیرمادی‌ترین نوع از نمایش است. در تئاتر خیابانی گیشه کاملا حذف می‌شود و رابطه‌ی خالص‌تری بین مخاطب و اجرا شکل می‌گیرد.
تئاتر خیابانی بر خلاف نامش تنها به تئاترهایی اطلاق نمی‌شود که در خیابان‌ها اجرا شوند. حتی خرده نمایش‌هایی که در فرهنگ و سنت ایران از قدیم وجود داشته است مانند نقالی و معرکه‌گیری تنها برای سرگرمی بوده و نمی‌توان آن‌ها را تئاتر خیابانی نامید. زیرا این نوع تئاتر نوعی تفکر سیاسی و اجتماعی را منتقل می‌کند.
این تئاتر به هیچ وجه دارای میزانسن و طراحی صحنه نیست و هدفش انتقال حرف‌هایی از اجتماع است که به مذاق طبقه حاکم خوش نمی‌آید و روح معترضی دارد. طرح نمایشنامه و پیروی از یک اصول خاص در تئاتر خیابانی بسیار نمادین، شوک‌آور و همچنین خلاصه است و اگر این ویژگی‌ها را نداشته باشد و دارای یک روح اعتراضی سیاسی نباشد تئاتر خیابانی نیست. به دلیل گستردگی مخاطبان و محل اجرای این تئاتر برای اقشار مختلف جامعه می‌توان از این طریق زبان تئاتر را به مردم شناساند و راهی برای آموزش پیدا کرد اما همین موضوع مسئولیت سنگین‌تری بر دوش بازیگران و کارگردان می‌گذارد. چراکه باید جذابیت اجرا به قدری باشد که مخاطبی که در حال گذر هم هست جذب شود و برای چند دقیقه هم که شده به تماشای اجرا بایستد.
در این گونه تئاترها بداهه بازیگران نقش اساسی دارد و همچنین نیاز به طراحی لباس، نور ،چهره‌آرایی و طراحی صحنه نیست. بازیگرها بر اساس موضوع‌های از قبل در نظر گرفته شده شروع به نمایش در مکان و زمانی خاص می‌کنند. همچنین متن نمایش کارگردانی و بازیگری در همان مکان خاص به موازات هم پیش می‌روند. نمایش خیابانی متکی به حضور تماشاگران است. آن‌ها می‌توانند خود بخشی از نمایش باشند و داستان را پیش ببرند.
هنرمند تئاتر خیابانی سعی در آزاد ساختن روح خود دارد و در زندگی روزمره به دنبال ارائه آثارش است چرا که در بیشتر موارد حتی مردم متوجه برگزاری یک تئاتر خیابانی نمی‌‌شوند. به طور مثال در پاریس هنرمندی به نام آگوستو بوال در یک فروشگاه بزرگ به همراه چند بازیگر دیگر نسبت به گران شدن و کمیاب شدن پوشک بچه اعتراض کردند که یکی از مشکلات آن زمان بود. طی این نمایش اتفاقی رخ داد و همه که از گرانی پوشک می‌نالیدند همزمان معضلات خود را مطرح کردند و این قضیه از دست بازیگران خارج شد. بی‌آنکه مردم متوجه حضور اولیه بازیگران شده باشند. این مسئله بعدا سر از روزنامه‌ها درآورد و حضور مسئولان شهر را برای حل این مشکل به دنبال داشت. بنابراین این نوع تئاتر بسیار تاثیرگذار و موثر نسبت به مشکلات و معضلات روز عمل می‌کند و به بیان ساده و شفاف در پی اطلاع‌رسانی است.
تئاتر خیابانی بر آن است که مانند یک روزنامه یا برنامه تلویزیونی، با بیانی شفاف‌تر برای آگاهی‌ای بزرگ در سطح جامعه بکوشد و نمی‌خواهد فاصله‌ای بین مردم و خود ایجاد کند. بلکه سعی در برداشتن فاصله‌ها دارد و پیوندی متفکرانه می‌زند بین معضلات روز جامعه و مردم که خود حرکتی بزرگ و مثبتی در جهت آگاه‌سازی جامعه است.
این نوع از نمایش با وجود محدودیت ابزاری که دارد می‌تواند گام بزرگی برای کمک به جامعه بردارد. مهم‌ترین ابزار تئاتر خیابانی نمایشنامه است که به طور خلاصه بیشترین تأثیر را بر مخاطب خود بگذارد و در زمانی کوتاه بتوانند با انواع مختلف آدم‌ها از قشرهای مختلف جامعه ارتباط برقرار کند. هر چند که بیشتر بر اساس یک طرح و ایده پیش می‌رود تا یک نمایشنامه مانند سایر تئاترها. همان‌طور که شیرین بزرگمهر در آیین اختتامیه جشنواره تئاتر خیابانی مریوان اشاره کرد: «تئاتر خيابانی نمي‌تواند همان تئاتر صحنه‌ای باشد و نبايد قصه‌های طولانی داشته باشد. بلكه بايد صريح، واضح، كوتاه و مختصر تماشاگران را به پای نمايش بنشاند.»
نمایش خیابانی در ایران
سابقه تئاتر خیابانی در ایران به شاخه‌های مختلفی که بیشتر مربوط به مذهب و سنت است برمی‌گردد. نمایش‌هایی مانند پرده‌خوانی روحوضی و مهم‌ترین آن تعزیه است که از محبوب‌ترین و حساس‌ترین شاخه‌های هنر نمایش در ایران است. در گذشته به دلیل انتقال و جهت‌دهی به افکار عمومی در دورههای مختلف مورد هجمه نیز واقع شده است و گروه‌های اجرایی این هنر بارها مورد حمله و ضرب و شتم قرار گرفته‌اند و یا حتی اجرای تعزیه منجر به دستگیری آن‌ها در دوران مختلف شده است.
با گذشت زمان و تبدیل شدن هنر تئاتر به یک هنر لوکس که در سالن‌ها اجرا می‌شد، تئاتر و اجراهای خیابانی پا در مسیر سختی گذاشتند که باید برای جذب مخاطب بیشتر خلاقیت خود را به کار می‌گرفتند تا مفهوم لازم را منتقل کنند. اما هنوز هنرمندانی بودند که بخواهند عقاید درست یک جامعه با فرهنگ را به زبان ساده‌تری از تئاتر صحنه‌ای با قشرهای مردمی به اشتراک بگذارند و به همین دلیل راه تئاتر خیابانی را پیش گرفتند تا این شاخه از نمایش به حیات خود ادامه دهد.
همچنین این تئاتر در دهه هشتاد با یک ژانر جدید با نام نمایش‌های دفاع مقدس شروع به فعالیت کرد. تئاتر دفاع مقدس در دهه ۸۰ با یک سیر نزولی پیش رفت که از مهم‌ترین آثارش می‌توان به نمایش «از خاک تا افلاک» اشاره کرد که در اول خرداد سال ۸۵ در تئاتر شهر به روی صحنه رفت. مضمون اصلی این نمایش الهام گرفته از تجدید دیدار تعدادی از رزمندگان و فرماندهان است که بعد از چهل سال به محل خاکریزی برمی‌گردند. تجربه‌های تئاتر خیابانی در ایران قوام یافته با مسیر مشخص و روشن نیستند و تعدادی نمایش‌های موفق، عموما آثاری هستند که رگه‌های بومی و اقلیمی دارند و در مسیر سیاست‌های برگزارکنندگان جشنواره‌ها و نه به دلیل ارزش‌های واقعی آن‌ها ستوده می‌شوند.
هرچند ذهنیتی که از تئاترهای خیابانی داریم به دو دهه اخیر برمی‌گردد. قبل از انقلاب هم در چند جشنواره مختلف نمایش‌های خیابانی اجرا شد ولی این اتفاق موجب ایجاد یک موج جدید و جریان آن نشد. مهم‌ترین اجرای خیابانی ایران در گروه‌های دانشجویی با نوعی زبان اعتراضی همراه بود که در پارک‌ها اجرا می‌کردند اما توسط پلیس بازداشت شدند. نکته‌ی قابل توجه این بود که از ابتدا در خیابان‌ها بین گروه‌های تحصیلکرده و دانشجویی نمایش با استقبال خوبی روبرو بود. می‌توان آغاز و تداوم تئاتر خیابانی در ایران را حاصل تلاش و فعالیت این گروه‌های دانشجویی دانست.
پیش‌تر از این‌ها قبل از انقلاب و در جریان شورش‌ها و تغییر عقاید مردم، از این تئاتر برای تبلیغ مواضع انقلاب و ایدئولوژی‌های آن استفاده‌های بسیاری شد و به شکل دادن ذهن مردم درباره اهداف آینده انقلاب کمک بسیاری کرد. همچنین پس از پایان جنگ تحمیلی در سال ۱۳۶۸ تئاتر خیابانی به شکل جدیدی در ایران دوباره شروع به فعالیت کرد اما پس از سال ۷۳ گروه‌های اجرای خیابانی به جشنواره فجر پیوستند تا مسیر جدیدی در کیفیت و رشد حرفه‌ای آن‌ها آغاز شود.
جشنواره تئاترهای خیابانی
از عواملی که باعث رشد و گسترش تئاتر خیابانی در ایران شد جشنواره‌هایی بود که به این هنر توجه بسیاری نشان دادند و حتی یک جشنواره مستقل با نام «جشنواره تئاترهای خیابانی» برگزار می‌شود. در طول برگزاری این جشنواره‌ها به دلیل شرایط اجرایی آسان، تئاتر خیابانی به مرور جزء برنامه‌های اصلی جشنواره‌ها قرار گرفت و همان‌طور که قبلاً اشاره شد به دلیل اینکه اکثر اعضای این گروه‌ها دانشجویان رشته‌های گروه نمایشی بودند با سبک و شیوه‌های اجرایی متنوعی نمایش‌ها برگزار می‌شد و دارای یک الگو و شیوه اولیه تکراری نبود.
از بارزترین نقاط مثبت جشنواره تئاتر خیابانی در مریوان حضور گروه‌ها از شهرستان‌های دیگر است. تئاتر خیابانی در کشور با نام مریوان خو گرفته و هویت این هنر به نوعی با شهر مریوان پیوند خورده است. همچنین استمرار و برگزاری جشنواره‌های تئاتر خیابانی در این شهر بخشی از فرهنگ عمومی مردم مریوان را به خود اختصاص داده به همین دلیل پایگاهی برای تئاتر خیابانی و هنرمندان این عرصه در کشور است. در حال حاضر تئاتر خیابانی در ایران گسترش یافته و به لحاظ کمی به رقم قابل قبولی رسیده اما هنوز در کیفیت دارای مشکلاتی است و آن‌گونه که شایسته است نتوانسته به سطحی که مورد نظر کارشناسان و مخاطبان حرفه‌ای این رشته است برسد.
حال در پی شرایط موجود کرونا و قرنطینه بسیاری از استان‌ها تئاتر خیابانی با استقبال بیشتری روبرو شده است. چنان‌چه مدیر دفتر تئاتر خیابانی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره پیشنهادهای ارائه شده خاطرنشان کرد: «نخستین پیشنهاد ما آن بود که ابتدا محیط‌ها و مکان‌های اجرای آثار نمایشی خیابانی شناسایی شوند بعد با ابزار و ادوات مشخص برای اجرای هنرمندان صحنه‌ای را مشخص کنیم. به عنوان مثال حوض روبه‌روی مجموعه تئاترشهر که همواره برای اجرای آثار تئاتر خیابانی در قالب جشنواره‌های مختلف پوشیده می‌شود و شکل صحنه‌ای مدور به خود می‌گیرد را در نظر بگیریم. با فراهم کردن امکان اجرای آثار در این محل با قرار دادن صندلی‌ها یا نشانه‌هایی جهت ایستادن مخاطبان با رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی می‌توانیم برای اجرای آثار تئاتری گام نخست را برداریم و مشابه آن را می‌توانیم در محیط‌های مشخص در استان‌های سفید و مورد تایید پیاده‌سازی و اجرا کنیم.»
بنابراین با توجه به شرایط پیش آمده تئاترهای خیابانی بهترین و بی‌خطرترین راه برای نزدیک شدن به هنر تئاتر هستند.
