عموما در ادبیات نام کسانی ماندگار است که باعث حرکتی تازه می‌شوند و یا عمیقا خوانندگان و ادبیات را تحت تاثیر قرار می‌دهند. در این متن به معرفی «ریچارد براتیگان» (Richard Brautigan) می‌پردازیم. نویسنده‌ای که شخصیت ویژه‌ای در ادبیات آمریکا به شمار می‌رود و طی دهه‌هایی توانسته است ادبیات پسامدرن را تحت تاثیر خود قرار دهد.
معرفی ریچارد براتیگان
ریچارد براتیگان نویسنده و شاعر آمریکایی معاصر که تاکنون از او ۹ رمان و یک مجموعه داستان و چندین دفتر شعر منتشر شده است. رمان «صید قزل آلا در آمریکا» اولین و شناخته شده‌ترین اثر اوست. در روایت است که براتیگان در ۴۹ سالگی با تفنگ شکاری خودکشی کرد.
شرح حالی از نویسنده‌ی «صید قزل آلا در آمریکا»
ریچارد براتیگان در ۱۹۳۵ به دنیا آمد. خواهرش «باربارا» در مورد کودکی براتیگان می‌گوید: «او شب‌ها را به نوشتن می‌گذراند و تمام روز را می‌خوابید. اطرفیان خیلی اذیتش می‌کردند و سر به سرش می‌گذاشتند. آن‌ها هیچ وقت نفهمیدند که نوشته‌های او چقدر برایش مهم هستند.»
در ۱۹۵۶ سالی که ریچارد براتیگانِ ۲۱ ساله به سانفرانسیسکو رفت، اوج جنبش بیت بود و نویسندگان و شاعران سرشناس این جنبش در این شهر فراوان می‌شدند. او نیز تحت تاثیر جنبش بیت قرار گرفت. و نخستین مجموعه شعرش را در ۲۱ سالگی منتشر کرد و سال بعدش، یعنی در ۲۲ سالگی با زنی به نام «ویرجینیا» ازدواج کرد. سه سال بعد از ازدواج دخترش «ایانت» به دنیا آمد. تابستان سال بعد برای براتیگان نقطه‌ي عطف محسوب می‌شود. در تابستان ۱۹۶۱ به همراه همسر و کودک خردسالش به آیداهو رفت و زندگی در چادر کنار رودخانه‌های پر از قرل آلای آن را تجربه کرد. درست در همان زمان بود که رمان «صید قزل آلا در آمریکا» را نوشت. این رمان شش سال بعد در ۱۹۶۷ منتشر شد و ریچارد براتیگان را که در فقر مطلق به سر می‌برد نجات داد. براتیگانی که در آن زمان حتی برای تامین غذای روزانه‌اش با مشکل مواجه بود.
قبل از «صید قزل آلا در آمریکا» براتیگان چند مجموعه شعر منتشر کرد که یا رایگان توزیع شد و یا خود براتیگان در خیابان به فروش نسخه‌ی کتاب‌های خود می‌پرداخت. رمان «ژنرال متفقین، اهل بیگ سور» هرچند دومین رمان او به شمار آورده می‌شود اما اولین رمان منتشر شده‌ی اوست. این رمان در ۱۹۶۴ منتشر شد و تنها ۷۴۳ نسخه از آن به فروش رفت.
پس از موفقیت و شهرت صید قزل آلا در آمریکا براتیگان دیگر هر کتابی می‌توانست منتشر کند و چنین هم کرد. او حتی کتابی منتشر کرد با نام «لطفا این کتاب را بکارید» که شامل هشت شعر بود و به همراه هر شعر بسته‌ای بذر. بسته‌های باز نشده‌ی این مجموعه الان در دست کلکسیونرها چندین هزار دلار خرید و فروش می‌شود. سه شعر از این اشعار با ترجمه‌ی علیرضا بهنام در کتاب «کلاه کافکا» گزیده‌ی شعرهای ریچارد براتیگان در ایران منتشر شده است. البته بدون بذر.
ریچارد براتیگان به سفارش جان لنون و پل مک کارنتی، دوستانش در گروه بیتلز، چند شعر و بخش‌هایی از رمان‌هایش را در نوار کاستی با عنوان گوش دادن به ریچارد براتیگان خواند و منتشر کرد. این نوار که همزمان با مجموعه شعر کاشتنی براتیگان منتشر شده بود نیز حاوی ابتکارهای جالبی بود. مثلا شعری به نام «عاشقانه» با هجده لحن مختلف توسط افراد مختلف از جمله خود براتیگان و دخترش لانته خوانده شد.
در ۱۹۷۰ پس از سیزده سال زندگی زناشویی پر فراز و نشیب بالاخره از همسر خود ویرجینیا جدا شد و دو سال بعد به پاین کریک مونتانا رفت و تا هشت سال پس از آن در مجامع ظاهر نشد و حاضر به ایراد سخنرانی یا انجام مصاحبه نبود.
در ۱۲ مه ۱۹۷۶ برای اولین بار به ژاپن رفت. از کودکی با ژاپنی‌ها بر سر بمباران بندر پرل هاربر مشکل داشت. عموی براتیگان در آن حادثه ترکش خورده بود و هرچند یک سال بعد بر اثر حادثه‌ای از بلندی سقوط کرد و مرده بود. اما ریچارد هفت ساله مرگ عمو را به حساب ژاپنی‌ها نوشته بود و از آنان متنفر بود. سفر به ژاپن دیدگاهش را نسبت به ژاپنی‌ها تغییر داد و شیفته‌ی فرهنگ ژاپنی شد تا آن جا که بارها به ژاپن سفر کرد و وطنش را سانفرانسیسکو، مونتانا و توکیو می‌دانست. او حتی با آکیکو که زنی ژاپنی بود ازدواج کرد و این ازدواج دو سال دوام یافت.
براتیگان چگونه می‌نویسد؟
سبک نوشتن ریچارد براتیگان، نوع خاصی داشت. و تعلق‌اش را به سبک نوشتاری و یا جریان ادبی دشوارنویسی نشان می‌داد. نوشتن او حاصل ترکیب دستاوردهای سورئالیست‌ها و تفکرات ضد بورژوازی است که جان مایه‌ي آثارش را شکل داده است و در عین حال در تضاد کامل با پدرسالاری قرار می‌گیرد.
علیرضا طاهری عراقی مترجم مجموعه داستان «اتوبوس پیر» در یادداشت مترجم می‌نویسد: «توصیف آثار براتیگان کار ساده‌ای نیست. هیچ سبک و مکتب ادبی و سنت تاریخی را نمی‌توان زادگاه یا مبنای شیوه خاص نویسندگی و شاعری او دانست. در مورد نثرهایش حتی این مشکل وجود دارد که آن‌ها را باید در کدام گونه‌ی ادبی جای داد؟ آیا اصلا در حوزه‌ی ادبیات داستانی جای می‌گیرد؟ شاید ساده‌تر باشد که نوشته‌هایش را در سبک نوشتن‌های براتیگانی جای دهیم. به هر حال به نظر می‌رسد، آثار براتیگان هم مانند خودش یتیم‌اند.
نقاط اوج داستان‌های براتیگان فاقد یکدستی است. و از این نظر به کنکاش بیشتری برای درک بهتر این آثار نیاز است. در رمان «صید قزل آلا در آمریکا» و نیز دیگر آثار براتیگان از جمله در مجموعه اشعار او تمایل درونی نویسنده به خودکشی منعکس شده است. آثار براتیگان از این جهت شباهت به آثار ویرجینیا وولف و ولادیمیر مایاکوفسکی دارد و خواسته‌های درونی نویسنده به خوبی از آن‌ها قابلیت دریافت دارد. به این دلیل خواننده‌ی آثار براتیگان، نوشته‌هایش را خارج از دنیای براتیگان درک نمی‌کند چرا که باید در فضای شخصی نویسنده و آثارش قرار بگیرد.»
ریچارد براتیگان نویسنده‌ای است که با چیره‌دستی و مهارت لازم از آثار خود برای ارتباط مستقیم با خواننده استفاده کرده است. شعر براتیگان را باید نمونه‌ی کاملی از شعر زمینی دانست. شعری که بدون تحمیل تئوری‌ها و فلسفه‌های ادبی مخاطبش را نرم و آرام تا پایان با خود شریک و همراه می‌کند. شعر براتیگان مانند داستان‌هایش هیچ پیش داوری‌ای را برنمی‌تابد.
شکارچی نمایی که خود را شکار کرد.
زندگی و مرگ براتیگان همچون آثاری که خلق کرد، متفاوت، پر فراز و نشیب و غیرمنتظره بود. او در فصل شکار همیشه به مونتانا می‌رفت و با دوستانش به شکار می پرداخت. هر چند که او هیچ وقت نمی‌توانست به موجود زنده‌ای شلیک کند و بیشتر سعی داشت تا ادای شکارچیان را دربیاورد. وقتی در ۱۹۸۴ در فصل شکار به مونتانا نرفت، دوستانش نگران او شدند. در آن زمان امکان تماس گرفتن با او وجود نداشت. به همین دلیل پلیس شهر بولیناس در شمال کالیفرنیا را که محل زندگی براتیگان بود خبر کردند. در ۲۵ اکتبر ۱۹۸۴ پلیس در خانه‌ی براتیگان را شکست و یک بطری مشروب و یک تفنگ کالیبر ۴۴ کنار جسدش پیدا کرد. اظهارنظرهای پزشکی قانونی در نهایت اثبات می‌کند که ریچارد براتیگان «ایستاده رو به دریا، پشت پنجره» به شقیقه‌اش شلیک کرده است.
تمامی آثار براتیگان در یک نگاه
اگر بخواهیم طبق ترتیب زمانی انتشار، از آثار و به ویژه رمان‌های ریچارد براتیگان نام ببریم می‌توان به ژنرال متفقین، اهل بیگ سور (۱۹۶۴)، صید قزل آلا در آمریکا (۱۹۶۷)، در قند هندوانه (۱۹۶۸)، سقط جنین (۱۹۷۱)، هیولای هاوکلاین (۱۹۷۴)، بارش کلاه مکزیکی: یک رمان ژاپنی (۱۹۷۵)، در رویای بابل (۱۹۷۷)، پس باد همه چیز را با خود نخواهد برد (۱۹۸۲) و یک زن بدبخت (۱۹۸۲) اشاره کرد. مجموعه داستان کوتاهی نیز به نام «انتقام چمن» از براتیگان منتشر شد که در ایران با نام «اتوبوس پیر و چند داستان دیگر» ترجمه شده و به انتشار رسیده است.
از دیگر آثار ریچارد براتیگان می‌توان به چهار مجموعه شعر وی اشاره کرد که با نام‌های «لطفا این کتاب را بکارید»، «۳۰ ژوئن، ۳۰ ژوئن»، «پادشاهی دوم» و «دری لولا شده به فراموشی» به چاپ رسیده‌اند.
صید قزل آلا در آمریکا، به عنوان مهم‌ترین کتاب ریچارد براتیگان
همان‌طور که در ابتدای متن اشاره شد «صید قزل آلا در آمریکا» با نام اصلی (Trout Fishing in America) در ۱۹۶۷ منتشر شد. این کتاب نخستین رمان ریچارد براتیگان است با این حال که به عنوان دومین رمان وی به شمار آورده می‌شود. چراکه شش سال پس از نوشتن، بعد از رمان اولی که از براتیگان منتشر شد به چاپ رسید.
در ایران دو ترجمه توسط پیام یزدانجو، نشر چشمه و هوشیار انصاری فرد، نشر نی از این کتاب صورت گرفته است. تفاوت‌های قابل توجهی در مقایسه‌ی این دو ترجمه وجود دارد. طبیعتا با وجود به نام بودن نشر چشمه در انتشار داستان و رمان و با توجه به این که این رمان در سال ۸۴ یعنی یک سال زودتر از ترجمه‌ی نشر نی و هوشیار انصاری فرد منتشر شده است، می‌توان گفت ترجمه‌ی پیام یزدانجو از اقبال بهتری برخوردار بوده است.
اکثرا این کتاب را با سبکی سورئال و یا انتزاعی معرفی می‌کنند. نثر کوتاه، منحصر به فرد و شاعرانه‌ی ریچارد براتیگان در این کتاب باعث شده است تا نتوان آن را در دسته‌بندی خاصی جای داد. عده‌ای این کتاب را جز ادبیات پست مدرن به شمار می‌آورند. کتابی که مخاطب دارد. منحصر به زمان خاصی مطرح نمی‌شود. نویسنده جای خود را از یک راوی صرف تغییر داده و با مخاطب شروع به حرف زدن می‌کند. شکلی از نوشتار که ویژگی‌های ادبیات پسا مدرن نیز در آن دیده می‌شود. به ویژه طنزی که در متن و لحن براتیگان در آن وجود دارد. بهترین جمله‌ای که در مورد این کتاب وجود دارد این است که ریچارد براتیگان در صید قزل آلا در آمریکا دست به آفرینش ژانر می‌زند. نه این که خود از ژانر و یا سبکی پیروی کند.
طبیعی است که وقتی چنین کتابی به عنوان شاهکار یک نویسنده تلقی شود، ویژگی‌های آن تبدیل به شاخصه‌های اصلی نوشتار ریچارد براتیگان خواهد بود. این رمان از مکان‌های مختلف ماهیگیری در آمریکا برایتان می‌گوید. فرهنگ مردم آمریکا در آن بازه‌ی زمانی در لابه‌لای روایت گنجانده شده است. تخیل نویسنده و توصیفاتی که نویسنده از طبیعت دارد به جذابیت و کیفیت نثر افزوده است.
بخشی از متن کتاب:
«خواب دیدم لئوناردو داوینچی… در حال اختراع قلاب جدید برای صید قزل آلا در آمریکا است. دیدم اول از همه با تخیلش کار می‌کرد. بعد رفت سراغ فلز و رنگ و گیره… رئیس رؤساش را صدا زد بیایند. نگاه کردند و همه از هوش رفتند. او که تنها در مقابل جسم مدهوش آن‌ها ایستاده بود، قلاب را به دست گرفت و اسمی گذاشت روش. اسمش را گذاشت شام آخر. بعد رفت تا رئیس رؤساش را به هوش بیاورد. ظرف چند ماه آن قلاب صید قزل آلا غوغای قرن بیستم شد و دستاوردهای سطحی‌ای مثل هیروشیما و مهاتما گاندی دیگر به گردش هم نمی‌رسیدند. میلیون‌ها شام آخر در آمریکا فروش رفت. واتیکان ده هزارتا سفارش داد با این که هرگز قزل آلایی آن جا مشاهده نشده بود. سیل سپاس‌ها سرازیر شد. سی و چهار ريیس جمهور سابق ایالات متحده همه‌ی حرفشان این بود: شام آخر ختم روزگار است.»
نشر چشمه در مورد این کتاب می‌نویسد: «صید قزل آلا در آمریکا رمانی است عجیب و متعلق به ادبیات پسامدرن که در آن ریچارد براتیگان با طنزی غریب روایت خطی را مدام می‌شکند و در ساختاری سفرنامه‌وار می‌کوشد تا تمامی مظاهر و مبانی آمریکای نوین را به نقد بکشد. روابط خانوادگی، مناسبات اجتماعی، دغل کاری‌های سیاسی، زندگی طبقه‌ی متوسط، طبیعت و محیط زیست و رویاهای آکنده از جاه‌طلبی ملت آمریکا، همه و همه دستمایه‌ی طنز براتیگان هستند. این اثر که ساختار پیچیده‌ای دارد از روایت‌هایی تکه تکه شکل می‌گیرد و معنا می‌یابد.
هم‌چنین در توضیحات پشت جلد کتاب آمده است ریچارد براتیگان نویسنده نام‌دار آمریکا از نسل نویسندگان سودایی دهه‌ی شصت بود و صید قزل آلا در آمریکا شاهکار اوست. آثار براتیگان بیش از هر چیز بازتاب روح زمانهای هستند که درک تازه‌ی خود از دنیای داستانی را تا همیشه مرهون نسل او خواهد بود.
در نقدی بر این کتاب آمده است:
«صید قزل آلا در آمریکا نوشته‌ی ریچارد براتیگان یک رمان پست مدرن است. براتیگان در این اثر که شاهکار محسوب می‌شود نگارش داستان را تکه تکه پیش برده است. که هر تکه را می‌توان به عنوان بخشی جدا در نظر گرفت و به این دلیل ظاهر این رمان شبیه مجموعه داستان کوتاه است و داستان‌ها را می‌توان مستقل از همدیگر و بدون در نظر گرفتن ترتیب آن‌ها خواند. نشانه‌هایی از قبیل داشتن یک فرزند خردسال و مسافرت با شریک زندگی که در بخش‌های مختلف کتاب آمده سبب می‌شود به راحتی نتیجه گرفت که راوی در بخش‌های مختلف داستان یک نفر است. ضمنا نقل تکرار شده داستان درباره‌ی فردی به نام کوتوله صید قزل آلا در آمریکا که به گفته راوی یک الکلی آس و پاس است را می‌توان به عنوان رد پای راوی یکسان در همه‌ی داستان‌ها در نظر گرفت. با در نظر گرفتن کل رمان از راوی داستان که صید قزل آلا را در مکان‌ها و زمانهای مختلف نقل می‌کند و حوادث مختلفی برایش پیش می‌آید داستان را بهتر در ذهن خواننده جا می‌اندازد. رمان از زبان اول شخص است. راوی نحوه‌ی صید قزل آلا در آمریکا را با وصف مکان‌های مختلف ماهیگیری و نیز نشان دادن فرهنگ آن و ذهنیتی که آمریکایی‌ها درباره‌ی آن دارند نشان می‌دهد. نهرهای مختلفی که اسم آن‌ها در کتاب آمده همراه با تخیل نویسنده در توصیف طبیعت کنار آن‌ها فضایی زیبا به داستان داده است.»
تا دلتان بخواهد بخش‌های مبتکرانه و خلاقانه در این کتاب به چشم می‌خورد. با این همه براتیگانی که در این کتاب تصویر می‌شود همیشه یک جور نیست. گاهی تلخ است. پر از افسوس است. پر از رنج است. و به شیوه‌ی خودش همه‌ی این‌ها را نشان می‌دهد. نمونه‌هایی از طنز تلخش را نیز می‌توان در مجموعه داستان اتوبوس پیر دید. این مجموعه داستان با توجه به زمانی که براتیگان آن را نوشته است، به لحاظ ادبی کتاب پخته‌تری از صید قزل آلا در آمریکا است. این کتاب را می‌توان خودنگاره‌ای از براتیگان قلمداد کرد که در آن به تصویر کردن خود، روحیات و شیوه‌ی فکر کردن به محیط اطرافش توسط کلمات پرداخته است.
