حتما شما هم وقتی رمان تازهای که برنده یا نامزد جایزه ادبی مهمی بوده به دستتان میرسد توجهتان به عنوانِ روی کتاب و مثلا تیتر برندهی جایزه نوبل ادبیات یا نامزد جایزه پولیتزر و … جلب شده است. حتی اگر از آن دسته آدمهایی باشید که برای این قبیل عناوین و جوایز رسمی اهمیت چندانی قائل نباشید، نمیتوان انکار کرد که تاثیر این عنوانِ سنگین در ناخودآگاه شما برای تصمیم گرفتن به مطالعه یا عدم مطالعه آن اثر نقش خواهد بست. و البته که در مقابل عدهی زیادی از مخاطبان جدی و پیگیر ادبیات هم هستند که توجه و دقت زیادی به این عناوین و افتخارات ادبی دارند و هر کس بنا به ذوق و سلیقه شخصیاش شاید حتی همسو با جایزهای ادبی، اثری را-هر چند کمتر شناخته شده و مشهور- به صرف موفقیتش در فلان محفل ادبی برای مطالعه انتخاب کند.
تاثیر همیشگی جوایز مهم ادبی طی سالیان متمادی در تاریخ ادبیات داستانی معاصر جهان امری بدیهی و غیرقابل کتمان است. اهمیت این نوع از جوایز گاه در مواردی چنان بااهمیت و تاثیرگذار ارزیابی میشود که حواشی و بعضا جنجالهای ناشی از فلان انتخاب یک گروه داوری تا سالیان سال نقل محافل و مجالس ادبی باقی میماند. همچنین اخبار کم و کیف برگزاری این مراسم با جزئیات زیاد و دقیق روایت شده و از سوی مخاطبان دنبال میشود. در این میان شاید برای یک مخاطب عادی ادبیات داستانی، انتهای این مسیر طولانی، ختم به همان عنوانِ پرطمطراق افتخارآمیزِ روی جلد یک کتاب شود. عنوانی که شاید باعث میشود رمان موردنظر را زودتر از دیگر رمانهای تازهی روی میز کتابفروشی برداریم و به آن نگاهی بیندازیم. در این مطلب کوتاه نگاهی کوتاه داریم به مهمترین جوایز ادبی جهان و نکات متمایز و مشترک آنها. شاید با دانستن ویژگیها و فلسفهی ذاتی برگزاری یک جایزهی ادبی بهتر بتوانیم رمانی را با توجه به عناوین و افتخاراتی که کسب کرده سبک سنگین کنیم و در نهایت آن را کنار بگذاریم و یا برای مطالعه انتخابش کنیم.
نوبل ادبیات
جایزه ادبی نوبل (Nobel Prize in Literature) معتبرترین و باارزشترین جایز ادبی در سرتاسر جهان محسوب میشود. این جایزه که یکی از پنج جایزه اصلی نوبل آکادمی سوئد به حساب میآید برای اولین بار در سال 1901 به سولی پرودوم (Sully Prudhomme)، شاعر و ادیب فرانسوی اهدا شد و طی بیش از صد سال بعد از آن با نظم و اعتباری فزاینده اوج گرفت و هر چند گاهی با حواشی و جنجالهای خاصی نیز همراه شد اما همچنان از اعتبار شماره یک خود برخوردار است. آخرین نویسندهای که نشان نوبل ادبیات بر سینهی او حک شده، پتر هاندکه (Peter Handke) اتریشیتبار است که البته اهدای جایزه به او با حواشی و اعتراضات زیادی – بواسطه مواضع سیاسی هانتکه درباره جنگ بوسنی- همراه بود.
بر اساس وصیتنامهی آلفرد نوبل – موسس جوایز پنجگانه نوبل- این جایزه هر سال باید به کسی اعطا شود که در حوزهی ادبیات، برجستهترین مجموعه آثار را در جهتی «آرمانی» یا «ایدئال» خلق کرده باشد. برنده خوشاقبال این جایزه را آکادمی سوئد تعیین میکند و نام او را در اوایل ماه اکتبر هر سال طی مراسمی رسمی اعلام میکند. رومن رولان، کنوت هامسون، لوئیجی پیراندلو، هرمان هسه، آندره ژید، ارنست همینگوی، آلبر کامو، جان اشتاینبک، گونتر گراس، آلیس مونرو، پاتریک مودیانو و بسیاری دیگر از چهرههای تاریخ ادبیات جهان از برندگان دورههای متمادی نوبل ادبیات بودهاند.
از حواشی نوبل ادبیات در سالیان اخیر عدم برگزاری این مراسم به دلیل رسوایی اخلاقی یکی از افراد نزدیک به آکادمی سوئد در سال 2018 بود. اولگا توکارچوک (Olga Nawoja Tokarczuk) نویسندهی لهستانی که در این سال برنده نوبل ادبیات شده بود، جایزه خود را با یک سال تاخیر دریافت کرد. برنده نوبل ادبیات، یک مدال طلا، دیپلم افتخار و یک جایزه نقدی دریافت میکند که میزان این جایزه نقدی به درآمد بنیاد نوبل در آن سال بستگی دارد.
جایزه ادبی گنکور
جایزه ادبی گنکور (Goncourt) در پی وصیت «ادمون دو گنکور» (Edmond de Goncourt)، نویسنده و منتقد ادبی فرانسوی در سال ۱۸۹۶ بنیان گذاشته شد. اما مجمع ادبی گنکور بهطور رسمی در سال ۱۹۰۲ میلادی تأسیس شد و نخستین دوره جایزه در روز ۲۱ دسامبر سال ۱۹۰۳ اعطا شد. جایزه گنکور هر ساله نصیب «بهترین کتاب داستانی» میشود که طی همان سال منتشر شده باشد. بیشتر اوقات جایزه گنکور به یک رمان اعطا میشود. اعضای فرهنگستان گنکور هر دوشنبه اول ماه در تالار مخصوص خود که در طبقه نخست رستوران «دروان» پاریس واقع شدهاست گرد هم جمع میشوند. بهطور معمول برنده جایزه روز ۳ نوامبر پس از صرف ناهار مشخص میشود.
آکادمی گنکور که بیش از صد سال سابقه فعالیت دارد، علاوه بر جایزه اصلی خود که هر سال در ماه نوامبر اهدا میشود و مهمترین و معتبرترین جایزه ادبی فرانسه بهشمار میآید، جوایز جانبی دیگری نیز دارد: جایزه گنکور برای اولین رمان، جایزه گنکور دبیرستانیها، جایزه گنکور داستان کوتاه، جایزه گنکور شعر، جایزه کنگور زندگینامهنویسی و جوایز گنکور به انتخاب برخی کشورها مثل بلژیک، سوئیس، تونس، ایتالیا، رومانی و جایزه کنگور کشورهای خاورمیانه از جمله ایران. نکته جالب در مورد گنکور این است که هر نویسنده در زندگی ادبی خود تنها یک بار میتواند برنده این جایزه شود، در این میان رومن گاری (Romain Gary) یک استثناء است: او یک بار در سال ۱۹۵۶ برای رمان «ریشههای آسمان» و یک بار در سال ۱۹۷۵ بابت رمان «زندگی در پیشرو» و با نام مستعار «امیل آژار» برنده این جایزه شد.
در سال ۲۰۱۷ «جایزه گنکور اولین رمان» به رمان «مارکس و عروسک» نوشته مریم مجیدی، نویسنده سی و هفت ساله ایرانی-فرانسوی اهدا شد و این نخستین بار بود که یک نویسنده ایرانی فرانسویزبان چنین جایزه معتبری را دریافت میکرد. در میان چهرههای مشهوری که تابهحال برندهی گنکور شدهاند میتوان به نامهایی چون: مارسل پروست، سیمون دوبووار، رومن گاری، آندره مارلو، مارگریت دوراس، ژروم فراری و … اشاره کرد.
پولیتزر
جایزه پولیتزر (Pulitzer Prize)، در سه رشته اصلی روزنامهنگاری، ادبیات و موسیقی به برگزیدگان هر سال آن اهدا میشود. این جایزه ادبی معتبرترین جایزه روزنامهنگاری در آمریکا محسوب میشود و بعد از تاسیس آن در سال ۱۹۱۷ هر ساله با نظارت دانشگاه کلمبیا سازماندهی شده و برندگان خود را در قامت روزنامهنگاران، نویسندگان، شاعران و موسیقیدانانِ نخبه هر سال رصد میکند.
پولیتزر به نام بنیانگذار خود جوزف پولیتزر (Joseph Pulitzer)، روزنامهنگار مجاریتبار آمریکایی، در سده نوزدهم نامگذاری شدهاست. این جایزه هرگز به صورت مشترک اهدا نشده است و در سیاهه برندگان آن، بوث تارکینگتن، ویلیام فاکنر، و جان آپدایک از برگزیدگان خوشاقبالی بودهاند که دو بار با یک اثر داستانی برای این این جایزه شدهاند. ای ال دکتروف، هارپر لی، کورمک مککارتی، مایکل کانینگهام، جان کندی تول، جومپا لاهیری، فیلیپ راث، پرل باک و … از زمره دیگر برندگان پولیتزر طی سالیان متمادی برگزاری آن بودهاند.
جایزه ادبی گوته
جایزه ادبی گوته (Goethe Prize) معتبرترین جایزه ادبی آلمان است. این جایزه که پیشتر سالانه اهدا میشد از سال 1955 به بعد هر سه سال یکبار طی مراسمی در شهر فرانکفورت، محل تولد «گوته» شاعر سرشناس آلمانی، به فرد منتخبش اعطا میشود. این مراسم در روز تولد «یوهان ولفگانگ گوته» (Johann Wolfgang von Goethe) برگزار میشود و تاریخچه برگزاری آن به سال ۱۹۲۷ باز میگردد.
جایزه گوته توجه خود را بر ادبیات آلمانیزبان معطوف کرده است و غالب اوقات این نویسندگان و ادبا هستند که برنده آن میشوند اما گاهی اوقات نیز اشخاصی در حوزههای مختلف علمی یا نقد ادبی نیز شانس برگزیده شدن در آن را داشتهاند. از چهرههای شاخص برنده جایزه ادبی گوته میتوان به افرادی چون: هرمان هسه، توماس مان، زیگموند فروید، کارل یاسپرز، عاموس عوز، اینگمار برگمان و گئورگ لوکاچ اشاره کرد. ارزش مادی جایزه ادبی گوته 50000 یورو است.
من بوکر
جایزه ادبی مَن بوکر (The Man Booker Prize)، که به نام جایزهی بوکر هم شناخته میشود، هر سال به بهترین رمان جدید انگلیسیزبان اعطا میشود. عدهای حتی با وجود جایزه نوبل ادبیات، بوکر را مهمترین و معتبرترین جایزه ادبی جهان تلقی میکنند. تاریخچهی برگزاری اولین مراسم منبوکر به سال 1969 بازمیگردد. در این سال «پی اچ نیوبی» (P. H. Newby) انگلیسیتبار برای اثرش «چیزی برای پاسخ دادن» برنده اولین جایزه بوکر تاریخ شد. این جایزه تا سال ۲۰۱۴ تنها به نویسندگان کشورهای مشترکالمنافع، انگلیسیها و ایرلندیها تعلق میگرفت؛ اما از سال ۲۰۱۴ تمام آثار نوشته شده به زبان انگلیسی حق شرکت در آن را پیدا کردهاند. نام برندهی این جایزه بهطور وسیعی در مطبوعات منتشر شده و در فروش و بازاریابی اثر او تاثیر شگفتانگیزی دارد.
گردانندگان بوکر در سال ۲۰۰۵ دست به ابتکار تازهای زدند و با تعریف «جایزه جهانی من بوکر» این شانس را به هر نویسندهی زندهای از هر جای عرصه گیتی اعطا کردند. البته پیش از این در سال 1992 نیز نسخهی روسی بوکر با نام جایزه بوکر روسی آغاز به کار کرده بود.
روند انتخاب برنده بوکر با تشکیل یک کمیته مشورتی که شامل یک نویسنده، دو ناشر، یک نماینده ادبی، یک کتابفروش، یک کتابدار و یک رئیس ِ منصوبشده توسط بنیاد جایزه بوکر است، آغاز میشود. سپس کمیته مشورتی، هیئت داوران که عضویت آن هر ساله تغییر میکند را انتخاب میکند. هرچند در موارد نادر ممکن است داوری باسابقه نیز انتخاب شود. داوران از میان منتقدان برجسته ادبی، نویسندگان، دانشگاهیان و شخصیتهای برجسته در عرصه عمومی انتخاب میشوند. داورهای منتخب بدون دخالت مدیران بنیاد جایزه بوکر و حامیان مالی کار میکنند. هر چند که در تمام این سالها این هیئت داوران که مدام اعضایش تغییر میکند با اتهامات فساد مختلفی دست به گریبان بودهاند. داشتن نگاه امپریالیستی یا نفوذ بیش از حد نویسندگان و داوران آمریکایی در این جایزه، از موضوعات محوری اعتراضها و جنجال های همیشگی علیه من بوکر است.
داوران بوکر ابتدا به یک فهرست اولیه و سپس یک فهرست نهایی شامل شش عنوان کتاب برگزیده میرسند و در نهایت با اجماع روی یکی از عناوین، منتخب نهایی خود را برمیگزینند. ارزش نقدی این جایزه در حال حاضر ۵۰۰۰۰ پوند است. از چهرههای نامآشنایی که تابهحال برندهی بوکر شدهاند میتوان به افرادی چون: مارگارت اتوود (دو مرتبه)، کازئو ایشی گورو، جولین بارنز، سلمان رشدی و یان مارتل اشاره کرد.
جایزه سروانتس
جایزه ادبی میگل دو سروانتس (Premio Miguel de Cervantes) جایزهای است در حوزه ادبیات اسپانیاییزبان که هر ساله توسط وزارت فرهنگ اسپانیا به نویسندگان برگزیده اعطا میشود. این جایزه را به یاد میگل سروانتس – طلایهدار رمان اروپایی- نام نهادهاند و ارزش مالی آن ۹۰٬۰۰۰ یورو است. این جایزه که طبق قاعدهاش هر بار به مجموعه آثار یک نویسنده توجه دارد، در سال ۱۹۷۶ در شهر مادرید اسپانیا بنیان گذاشته شد. جایزه سروانتس که از جمله معتبرترین جوایز ادبی دنیا محسوب میشود هر سال در سالگرد درگذشت «میگل دو سروانتس» خالق پرآوازهی «دن کیشوت» در ماه آوریل توسط وزارت فرهنگ اسپانیا اهدا میشود. مراسم اهدای جایزه سروانتس در دانشگاه مرکزی شهر آلکالا دهنارس، محل تولد میگوئل دوسروانتس برگزار میشود.
جایزهی سروانتس که به نوبل ادبیات اسپانیا نیز شهرت دارد، به واسطه اهدای جوایز چشمگیر با ارزش مالی زیاد نیز زبانزد است. از مهمترین نویسندگانی که مجموعه آثارشان باب طبع جایزه سروانتس بوده است میتوان به کسانی چون خورخه لوئیس بورخس، اکتاویو پاز، ارنستو ساباتو، کارلوس فوئنتس، ماریو بارگاس یوسا و کامیلو خوزه سلا اشاره کرد.
جایزه ادگار
جایزه ادگار آلنپو (The Edgar Allan Poe Awards) یا جایزه ادبی ادگار جایزهایست که هرساله توسط انجمن نویسندگان رازآمیز آمریکایی (Mystery Writers of America) به افتخار غول ادبیات رازآمیز آمریکا، ادگار آلن پو به بهترین آثاری که در سال قبل در قالب رمان رازآلود، اثر غیرتخیلی، برنامه تلویزیونی، فیلم یا تئاتر تولید یا منتشر شده اهدا میشود.
این جایزه در ۲۲ بخش رقابتی برگزار میشود که از جمله این بخش ها میتوان به بخشهای بهترین رمان سال، بهترین رمانِ اول یک نویسنده، بهترین داستان کوتاه، بهترین اثر جنایی بر مبنای واقعیت و بهترین اثر زندگینامهای اشاره کرد. تاریخچهی برگزاری اولین دوره این جایزه که در واقع مهمترین جایزه ادبی در زمینه ادبیات رازآلود امریکا محسوب میشود به سال 1954 بازمیگردد. جان لوکاره، مایکل کرایتون، المور لئونارد، دنیس لیهان و استیون کینگ از برندگان شهیر دورههای مختلف جایزه ادگار آلنپو به حساب میآیند.
جایزه فرانتس کافکا
جایزه فرانتس کافکا برای نخستین بار در سال 2001 و به افتخار فرانتس کافکا نویسنده مشهور آلمانی آغاز به کار کرد. این جایزه ادبی که بنا بر مدعایش توجه خود را در یک مقیاس بینالمللی بر ادبیات جهان گسترده است توسط انجمن فرانتس کافکا و شهر پراگ جمهوری چک مورد حمایت مالی قرار دارد. دارا بودن ویژگیهای انسانی و ارتباطات و اشتراکات اثر با ترویج فرهنگ تحمل و همزیستی فرهنگی، ملی، زبانی و مذهبی از معیارهای موردنظر این محفل ادبی برای مورد توجه قرار دادن یک اثر ادبی محسوب میشود.
جایزه فرانتس کافکا شامل 10000 دلار وجه نقدی، تندیس برنزی و دیپلم افتخار است و تاثیر غیرقابلانکار آن بر نوبل ادبیات – که به لحاظ زمانی بعد از جایزه کافکا برگزار میشود- قابلتوجه است. مارگارت اتوود، پیتر هاندکه، هارولد پینتر، هاروکی موراکامی، ایوان کلیما و فلیپ راث از جمله منتخبین جایزه کافکا طی تاریخ 19 سالهی آن بودهاند.
جایزه کتاب ملی امریکا
جایزه کتاب ملی (National Book Award) مجموعهای از جوایز سالانه ادبی در ایالات متحده آمریکا است. این جایزه شامل چهار بخش اصلی ادبیات داستانی، ادبیات غیرداستانی، شعر و نویسندگان جوان میشود و مراسم نهایی آن هر سال در ماه نوامبر برگزار میگردد.
جایزه کتاب ملی امریکا برای اولین بار در سال ۱۹۳۶ به دست انجمن کتابفروشان آمریکا بنیان نهاده شد، این محفل ادبی در طول جنگ جهانی دوم فعالیتی نداشت و سپس در سال ۱۹۵۰ توسط سه سازمان فعال در صنعت کتاب مجدد راهاندازی شد. نویسندگان و ناشران غیر آمریکایی پیش از جنگ واجد شرایط دریافت جایزه بودند ولی در حال حاضر جایزه به نویسندگان آمریکایی و برای کتابهایی اهدا میشود که در حدود سال برگزاری مراسم اهدای جایزه در آمریکا منتشر شده باشد.
جایزه کتاب ملی امریکا، بخش ویژهای برای یک عمر دستاورد ادبی یک نویسندهی کهنهکار اختصاص داده است که با اهدای مدال و جایزه نقدی 10000 دلاری همراه است. در اعلان این جایزه تعبیر میراث ادبی برای شخص برگزیده شایان توجه است. از مهمترین نویسندگانی که در این بخش مورد تجلیل قرار گرفتهاند میتوان به بزرگانی چون: تونی موریسون، جان آپدایک، آرتور میلر، ای ال دکتروف، ری بردبری و استون کینگ اشاره کرد.
جایزه پن/ فاکنر
جایزه ادبی پن/فاکنر (PEN/Faulkner Prize) -که به نام ویلیام فاکنر (William Faulkner)، نویسنده بزرگ امریکایی نامگذاری شده است – به عنوان یکی از معتبرترین جوایز ادبی جهان از سال 1981 به این سو همهساله برگزار شده و جایزه خود را به کار بهترین نویسنده سال که تبعه آمریکاست، اهدا کرده است. برگزیده اصلی پن/فاکنر برنده جایزه نقدی 15000 دلاری شده و چهار نامزد دیگر نیز که به مرحله نهایی این جایزه رسیدهاند، هر یک ۵۰۰۰ دلار جایزه نقدی دریافت میکنند.
بنیاد جایزه پن/ فاکنر را میتوان به نوعی حاصل سخاوتمندیِ فاکنر در وقف جایزه نوبلش برای راهاندازی این بنیاد تلقی کرد. از جمله اهداف خیرخواهانه بنیاد فاکنر ایجاد صندوقی برای حمایت و تشویق نویسندگان جوان برای داستان های جدید بود. هرچند این بنیاد در سال 1970 منحل شد اما همانطور که گفته شد در سال 1981 جایزه پن/ فاکنر دوباره راهاندازی شد و «والتر ابیش» (Walter Abish) اولین نویسندهای بود که توانست نظر داوران پن/ فاکنر را به خود جلب کند. توبیاس وولف، ای ال دکتروف، دان دلیلو، جان آپدایک، شرمن الکسی و ریچارد فورد از زمره نویسندگان امریکایی هستند که نامشان در سیاههی برگزیدگان جایزه پن/ فاکنر نقش بسته است.
جایزه هانس کریستین آندرسن
جایزه ادبی هانس کریستین آندرسن (Hans Christian Andersen Award) که آن را بعضا نوبل ادبیاتِ کودک هم مینامند، جایزهای است بینالمللی که هر دو سال یک بار از طرف دفتر بینالمللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) به مؤلفان و نویسندگان فعال در زمینه ادبیات کودک تعلق میگیرد. این جایزه که به افتخار نام هانس کریستین آندرسن نویسنده بزرگ دانمارکی به نام او نامگذاری شده است در دو گروه نویسندگان و تصویرگران آثار ادبی برندگان خود را برمیگزیند و برگزیدگان جایزه خود را از دست ملکه دانمارک دریافت میکنند. علاوه بر این جایزه، IBBY هر ساله فهرست افتخاری نیز منتشر میکند که شامل آثار برجسته در زمینه تألیف، طراحی و ترجمه ادبیات کودک است.
تاریخچهی برگزاری جایزه کریستین اندرسن به سال 1956 بازمیگردد. جایی که در آن النور فارجون (Eleanor Farjeon) نویسنده انگلیسی موفق شد اولین جایزه هانس کریستین را از آن خود کند. جالب است که نام نویسندگان و تصویرگران ادبیات کودک ایران نیز در محفل هانس کریستین اندرسن نامی آشنا و درخور توجه است. تاکنون از ایران، هفت نفر در بخشهای نویسندگی و تصویرگری نامزد نهایی جایزه آندرسن شدهاند: فرشید مثقالی (تصويرگری، ۱۹۷۴) هوشنگ مرادی کرمانی (نویسندگی، ۱۹۹۲) محمدرضا یوسفی (نویسندگی، ۲۰۰۰) نسرین خسروی (تصويرگری، ۲۰۰۲) محمدعلی بنیاسدی (تصويرگری، ٢٠١٢) پژمان رحیمیزاده (تصویرگری، ۲۰۱۶) فرهاد حسنزاده (نویسندگی، ۲۰۱۸) و فرهاد حسنزاده (نویسندگی، ۲۰۲۰)
از سیاههی هفتنفرهی ایرانیان حاضر در جمع برترینهای سالهای مختلف جایزه اندرسون فرشید مثقالی در سال 1974 برنده جایزه در بخش تصویرگری شد و هوشنگ مرادی کرمانی نیز مورد تشویق هیئت داوران قرار گرفت. فرهاد حسنزاده نیز به عنوان آخرین فرد ایرانی موفق در جایزه اندرسن موفق به کسب لوح سپاس این محفل ادبی در سال 2018 شد. البته نباید از نظر دور داشت که چهرههای ادبی ایرانی در کسوت داوران این رویداد هم حضوری قابل تامل داشتهاند. توران میرهادی چهار دوره در سالهای ۱۹۷۶، ۱۹۷۸، ۱۹۸۶، ۱۹۸۸، ثریا قزلایاغ یک دوره در سال ۱۹۹۲، منصوره راعی دو دوره در سالهای ۱۹۹۸ و ۲۰۰۰ و زهره قایینی دو دوره در سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۴، عضو ایرانی هیئت داوران بودهاند.