نقد و بررسی سریال کمدی تاریخی قبله عالم | قسمت اول

سریال قبله عالم یک کمدی تاریخی اثر حامد محمدی است. این اثر یکی از سریال‌هایی بوده که با تبلیغات گسترده، افراد زیادی را منتظر گذاشته بود. اولین قسمتِ این سریال با بازی بازیگران طنزپردازی همچون هادی کاظمی در نقش وزیر، شقایق دهقان در نقش مادر شاه و حامد کمیلی که در نقش ناصرالدین شاه قاجار و بدل او، ناصر، ظاهر شده‌اند؛ روز یکشنبه دهم مرداد ماه در فیلیمو پخش شد. در ادامه با پی اس ارنا همراه باشید.

امروز قصد داریم تا به بررسی سبک، موضوع، عناصر هدفمند موجود در پیرنگ فیلمنامه ، اهداف و… این سریال، با توجه به آن‌چه در قسمت اول آن دیدیم، بپردازیم؛ اما پیش از هرچیز، به نحوه ی روایت داستان خواهیم پرداخت. پس با ما همراه باشید!

آن‌چه در ادامه می‌خوانید ممکن است بخش‌های مهمی از داستان سریال قبله عالم را لوث کند. 

نکته مثبت وجودِ راوی در «قبله عالم»

داستان قسمت اول سریال قبله عالم از زبان یک راوی روایت می‌شود که از آغاز تا پایان این قسمت همراه ماست. گویندگی نقش راوی که خود را امیرکبیر می‌نامد؛ بر عهده محمدرضا علیمردانی است؛ که به خوبی از عهده روایت داستان برآمده است. راوی داستان، با بیان شیرین و شیوای خود، تا حدی به طنز سریال افزوده است.

به علاوه، ابهاماتی را که به طور معمول در قسمت اول هر مجموعه ممکن است در ذهن بینندگان ایجاد شود؛ تا حدی رفع می‌کند. به عنوان مثال، معرفی شخصیت‌های «قبله عالم» که با زبانی نغز و شیرین توسط راوی انجام می‌شود؛ فضای آشناتری را برای بیننده ایجاد می‌کند.

نکته منفی وجود راوی در «قبله عالم»

در بخش قبل، اشاره کردیم که وجود راوی در «قبله عالم» باعث رفع ابهامات اولیه در این سریال شده است. اما این رفع ابهام را نمی‌توان به طور کامل یک نکته مثبت دانست. چرا که راوی با اطلاعاتی که در مورد هر شخصیت می‌دهد؛ تا حد زیادی از چالش برانگیز بودن بخش نخست سریال می‌کاهد.

وجود چالش، به ویژه در قسمت‌های اولیه هر سریال، جذابیت سریال را دوچندان می‌کند. بیننده‌ها درپی دریافتن نقش و جایگاه هر شخصیت در سریال هستند. در نتیجه، قسمت‌ها را یکی پس از دیگری در راستای رفع ابهامات اولیه ذهن خود، دنبال می‌کنند. وجود راوی و معرفی کامل شخصیت‌ها و حتی بخش از نقش آن‌ها، این چالش‌ها و ابهامات را به طور کلی از سریال قبله عالم گرفته است.

سبک سریال قبله عالم

با توجه به آن چه که پیش‌تر هم ذکر شد؛ سریال قبله عالم به ظاهر یک کمدی تاریخی است. اگر با نگاهی سخت گیرانه به طنز قسمت اول این سریال نگاه کنید؛ متوجه می‌شوید که با وجود بازیگران طنزپرداز مطرح و معروف خود، طنز چندان خوبی ارائه نداده است. شوخی‌های نه چندان جذاب و الفاظ نامناسب سریال قبله عالم، چیزی بیش از یک کمدی کوچه بازاری نیست.

اما آیا این ضعف در نویسندگی و کارگردانی، یا ضعف در بازی بازیگران است؟ با نگاهی به کارنامه عوامل و بازیگران (خصوصا بازیگران طنزپرداز)، که در سریال قبله عالم حضور دارند؛ چنین ضعفی خیلی غیر محتمل است. در نتیجه، می‌توان این طور برداشت کرد که عمدی درکار است.

قبله عالم، به عنوان یک طنز تلخ

در حقیقت، سریال قبله عالم قرار بوده ما را به دوران ناصرالدین شاه قاجار ببرد. با نگاهی به شرایط حاکم بر آن دوران، در می‌یابیم که این کمدی کوچه بازاری، الفاظ نامناسب و شوخی‌های اصطلاحا پشت وانتی (خصوصا بین ناصر و وزیر اعظم)، نه تنها نقطه ضعف این سریال نیست؛ بلکه نقطه قوت آن است. چرا که فقط نشان از واقع‌گرایی در سریال دارد و به نحوی نشان دهنده شرایط آن دوران است.

به علاوه، می توان به سریال قبله عالم به عنوان یک طنز تلخ نگریست. طنز تلخی که به مشکلات مالی، بی سوادی و بی فرهنگی، تجمل گرایی افراطی، چشم و هم چشمی‌، بی بند و باری و مشکلات اخلاقی، بی‌توجهی حکومت و شاه به مردم کشور و دیگر موارد از این دست اشاره دارد.

با توجه به آن‌چه در قسمت اول سریال قبله عالم دیدیم؛ می‌توان یک پیش بینی کلی درمورد هدف اصلی نهفته در ساخت این سریال انجام داد. این طور به نظر می‌رسد که هدف اصلی سریال قبله عالم، چیزی بیش از فراهم کردن موجبات خنده و شادی مردم است.

همانطور که در بخش قبلی هم ذکر کردیم؛ سریال قبله عالم چیزی ورای یک طنز معمولی است. در حقیقت، طنز تلخ این سریال طعنه‌ای به مشکلات و کمبودهای اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی دوران قاجار، خصوصا دوران حکومت ناصرالدین شاه می‌زند. در یک نگاه عمیق‌تر به آن‌چه سریال قبله عالم به آن انتقاد می‌کند؛ می‌توان رگه‌هایی ورازمانی را هم دید. به این معنا که برخی از این موارد که مورد انتقاد قرار گرفته‌اند؛ اکنون هم کم و بیش به همان شدت در جامعه دیده می‌شوند.

سریال قبله عالم و رسالت تاریخیِ کمدی

رسالتی که ارسطو (دومین فیلسوف مطرح جهان) و هوراس (از بنیانگزاران نقد ادبی) برای کمدی قائل هستند این است که با به سُخره گرفتن یک فرهنگ، باور و یا رفتار نادرست در قالب طنز، انسان را به فکر درباره خود، اطرافیان و در یک بیان کلی‌تر، جامعه، وادارد. این رسالتی است که به نظر می‌رسد سریال قبله عالم تا اینجا به درستی رعایت کرده و امید است در ادامه این سریال نیز رعایت چنین رسالتی از کمدی را به همین شکل دنبال کند.

برتولت برشت (فیلسوف و نویسنده مارکسیست معروف)، رسالت کمدی را از این هم بالاتر می‌برد. به عقیده این فیلسوف صاحب نام، رسالت کمدی ایجاد تلنگری در فرد است. وی اضافه می‌کند، کمدی واقعی باید تلنگری در فرد ایجاد کند که زمینه ساز ایجاد تلنگر جدی در جامعه باشد تا رفتار یا فرهنگ غلط را مورد بازنگری قرار دهند. سریال قبله عالم با استفاده از بیان غیرمستقیم و در قالب تاریخی متفاوت سعی در پیروی از این رسالت دارد.

عناصر هدفمند موجود در پیرنگ فیلمنامه

پیش از این به سبک، موضوع و اهداف احتمالی سریال قبله عالم اشاره کردیم. در این بخش به اتفاقات و عناصر مهمی که در قسمت اول این سریال در خدمت اهداف سریال بوده‌اند؛ اشاره می‌کنیم. در ادامه به بررسی این عوامل و نقش هر یک از آن‌ها می‌پردازیم.

الف. همسر خارجی (فرنگی) شاه

در آغاز سریال قبله عالم با همسر خارجی و به اصطلاح فرنگی شاه رو به رو می‌شویم. از دیدگاه شخص بنده، باتوجه به کنش‌ها و واکنش‌هایی که در ارتباط با این شخصیت ایجاد می‌شود؛ می‌توان دو نقش و وظیفه اصلی که در خدمت اهداف کلی سریال است؛ برای این شخصیت در نظر گرفت:

اول آن که در مکالمات بقیه زن‌ها و مادرِ شاه با این زن فرنگی، می‌توان تفاوت فرهنگی بسیار زیاد و واضحی را بین او و زنان دربار مشاهده کرد؛که به نحوی نشان‌دهنده بی‌سوادی زنان ایران، حتی زنان دربار، در مقایسه با یک زن فرنگی است. در بخشی از سریال قبله عالم، زن فرنگی شاه می‌گوید که به سفارت خواهد رفت. به این معنا که برخلاف زنان دربار، او از حقوق خود آگاه است. در مقابل، با دقت به سخنان زنی که خود را سوگلی شاه می‌نامد؛ درمی‌یابیم که تنها دغدغه او (مانند اکثر زنان ایرانی در آن دوره) به دنیا آوردن فرزند (به ویژه فرزند پسر) است.

دوم آن که در رفتار زنان دربار و صد البته مادر شاه، می‌توان حسادت و چشم و هم چشمی را نسبت به این زنِ به اصطلاح فرنگی شاه دید. این چشم و هم چشمی و حسادت نیز یکی دیگر از اخلاقیات ناپسندی است که در قسمت اول سریال قبله عالم مورد نکوهش واقع شده است.

مقایسه کنید با نگاه به زن در سریال جدیدِ نماوا «خاتون» به کارگردانی تینا پاکروان.

ب. رفتارهای مادر شاه

رفتارهای مادر شاه، که شقایق دهقان به نحوی هنرمندانه نقش وی را ایفا می‌کند، به طور مستقیم در خدمت اهداف اصلی سریال قبله عالم قرار گرفته‌اند. از جمله رفتارهای مادر شاه، می‌توان به پوشیدن لباس خارجی اشاره کرد. این حرکت می‌تواند به دو معنا باشد. اول، حسادت وی نسبت به همسر جدید شاه و دوم، غرب زدگی.

غرب زدگی و از خود بیگانگی را می‌توان در رفتارهای دیگر مادر شاه هم دید. غرب زدگی یکی از موارد مهمی است که سریال قبله عالم آن را نکوهیده نشان می‌دهد. علاوه بر آن، رفتارهای مادر قبله عالم از مشکلات اخلاقی شدید دربار ناصرالدین شاه که حتی گریبان مادر وی را نیز گرفته است؛ خبر می‌دهد. خودرای بودن و خودپسندی نیز دیگر مواردی هستند که به وضوح در رفتار مادر شاه دیده می‌شوند.

ج. بدلِ شاه

یکی از موارد کلیدی و مهم در سریال قبله عالم، بدلِ شاه است. ناصر، فردی است که به خاطر نداری و بیچارگی و زندانی بودن مجبور به قبول پیشنهاد وزیر اعظم شده تا بدل شاه شود. این نشان از وضع بد اقتصادی مردم در آن دوران دارد. البته، این وضع بد اقتصادی یکی از مواردی است که در ورای قالب تاریخی خود بوده و از اوضاع بد مردم در زمان حال نیز انتقاد می‌کند.

مورد مهم بعدی در مورد بدلِ شاه، این است که وزیر اعظم به شاه می‌گوید که نیاز به بدل دارد تا اگر به جان او سوقصد شد؛ یک رعیت کشته شود؛ نه قبله عالم! این نشان از بی‌اهمیتی مردم در نزد حکومت است. تا حدی که حتی جان خود را از جان مردم مهم‌تر دانسته و چنین تصمیمی می‌گیرند.

این بررسی با انتشار قسمت‌های جدیدتر سریال به روز خواهد شد…