تاریخچه جشن حافظ

جشنواره‌های فیلم و سینما در ایران دامنه‌ی انگشت شماری دارند. «جشن خانه سینما»، «جشن انجمن منتقدان»، «جشن حافظ»، «جشنواره فیلم‌فجر»، و «جشن سینمای ایران»، جشن‌ها و جشنواره‌هایی هستند که می‌شود گفت در سال‌های گذشته با جدیت بیشتری برگزار شده‌اند و آثار سینمایی و سریال‌های بسیاری را ارزیابی و داوری کرده‌اند.

وجود دو فستیوال معتبر و تقریبا پایدار در دهه‌های اخیر توانسته است رغبت بیشتری را برای رقابت در سینما ایجاد کند. «جشنواره بین‌المللی فیلم فجر» و «جشن حافظ» آن دو جشنواره‌هایی هستند که به لحاظ آماری و کیفی توانسته‌اند توجه فیلم‌سازان را به خود معطوف کنند و عنوان مهم‌ترین جشنواره‌های سینمایی را به خود اختصاص دهند. با این تفاوت که جشنواره فیلم فجر به آثار سینمایی تولید شده می‌پردازد و در دو بخش ملی و بین‌الملل به داوری فیلم‌ها می‌پردازد. جشن حافظ یا همان «جشن دنیای تصویر» به فیلم‌های تولید و پخش شده در سینما، تلویزیون و شبکه نمایش خانگی می‌پردازد. این جشنواره از این منظر گستره‌ی بیشتری را برای داوری در بر می‌گیرد. تمامی فیلم‌هایی که در جشن حافظ مورد داوری قرار می‌گیرند، فیلم‌هایی هستند که در سینما اکران شده یا در تلویزیون و شبکه‌های خانگی به نمایش درآمده‌اند. به همین دلیل مدت‌زمان برگزاری آن نسبت به جشنواره فجر طولانی‌تر است. در کنار شیوه‌ی بررسی، جشن حافظ جشنی مستقل محسوب می‌شود و جشنواره فجر یک جشنواره‌ی سینمایی دولتی است.

«جشن حافظ تکمیل کننده‌ی همه‌جانبه‌نگر جشنواره فجر است.»

جشنواره فیلم فجر به عبارتی مهم‌ترین جشنواره سینمایی ایران است که هرساله در میانه بهمن‌ماه در تهران برگزار می‌شود. برگزاری این جشنواره در سال ۹۹ به دلیل شرایط کرونا لغو شد و آخرین دوره‌ی آن در سال ۹۸ برگزار شده است. این جشنواره توسط «بنیاد سینمایی فارابی» و زیر نظر «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» برگزار می‌شود. درحالی‌که جشن حافظ یک جشن خصوصی و فراجناحی سینما است و ایدئولوژی همه‌جانبه‌ای برای بررسی و داوری آثار سینمایی دارد.

نگاهی به آثار برگزیده هر جشنواره، نگاه متفاوت هر جشن سینما را نشان می‌دهد. به‌طوری‌که می‌توان به هدفمندی یک جشنواره در انتخاب فیلم‌ها و تندیس‌های بازیگری و عوامل صحنه در ساخت یک فیلم پی برد. احتیاط، محافظه‌کاری و یک نگرش همه‌جانبه‌ی سیاسی که در داوری جشنواره‌هایی چون جشنواره فجر به چشم می‌خورد در جشن تصویری چون جشن حافظ به چشم نمی‌خورد. این تفاوت از سلیقه و نوع نگاه داوران به فیلم‌های ساخته شده تا ایدئولوژی جشنواره برای برگزاری‌اش نشئت می‌گیرد که دریچه‌های متفاوتی را برای نگاه‌کردن به سینما و رقابت هنری ایجاد می‌کند.

«علی معلم» در گفت‌وگویی با نشریه «صبا» می‌گوید که جشن حافظ تکمیل کننده‌ی همه جانبه‌نگر جشنواره فجر است. به عبارتی وی جشنواره فجر را جشنواره‌ای با نگاهی محدودتر می‌دانست. چرا که جشنواره فجر در مدت ده روز و با رقابت حدود بیست فیلم برگزار می‌شود و طبیعتا انتخاب محدودتری دارد. اما جشن حافظ با وجود گستره‌ی انتخاب بین آثار تصویری (فیلم و سریال) نگاه کامل‌تری به سینما و آثار سینمایی داشت.

از مجله‌ی «دنیای تصویر» تا برگزاری «جشن حافظ»

قبل از معرفی جشن حافظ بهتر است کمی در مورد مجله‌ی «دنیای تصویر» بدانیم که امروزه تمامی سینماگران و آن‌هایی که مخاطب سینما و نقد فیلم هستند با این مجله و اعضای تحریریه‌ی آن آشنایی دارند. این نشریه از سال ۱۳۷۱ در حوزه ادبیات سینمایی شروع به کارکرد. صاحب‌امتیاز، مدیرمسئول و سردبیر این مجله از سال ۱۳۷۱ تا ۱۳۹۵ «علی معلم» بود. پس از درگذشت علی معلم این امتیازات به امید معلم، فرزند ایشان واگذار شد. در یک بازه زمانی در حدود سال ۱۳۸۶ تا شهریور ۱۳۸۸ تولید و انتشار این مجله توقیف شد. البته این مقطع زمانی تقریبا دو سال طول کشید و پس از آن انتشار مجله رفع توقیف شد.

دنیای تصویر ماهنامه‌ای بود که مدتی پس از انتشار توانست مخاطبان زیادی را به خود جلب کند و به یکی از مجلات معتبر در زمینه سینما تبدیل شود که البته پر آگهی بودن این مجله سینمایی یکی از نکاتی بود که توانست در سال‌های اول انتشار این مجله را به جایگاه بهتری برای نشر به‌عنوان یک مجله خصوصی برساند. فیلم‌هایی که در دنیای تصویر معرفی می‌شد و همچنین نقد فیلم‌ها و انتشار ویژه نامه‌های مختلفی که تنها به سینمای ایران محدود نبود و سینمای دیگر کشورها را در بر می‌گرفت، از دیگر نکاتی است که پرمخاطب بودن ماهنامه را توجیه می‌کند.

علاوه بر جشن حافظ که یکی از بخش‌های اصلی مجله دنیای تصویر محسوب می‌شود، پوشش‌های خبری جشنواره‌هایی چون «جشنواره بین‌المللی فیلم برلین» (Berlin International Film Festival)، «جشنواره فیلم ونیز» (Venice Film Festival)، و «جشنواره کن» (Cannes Film Festival) نیز توسط این مجله انجام می‌شود که در وب‌سایت رسمی مجله و نسخه چاپی آن منتشر می‌شوند.

«علی معلم»، بنیان­گذار «جشن حافظ»

«علی معلم» که در سال ۱۳۹۵ درگذشت، نویسنده، ناشر، منتقد، تهیه‌کننده، کارگردان، مجری تلویزیون و بازیگر ایرانی بود که سابقه‌ی او در داوری جشنواره‌های زیادی از جمله «جشنواره بین‌المللی فجر»، «جشنواره سینمای جوان» و دیگر جشنواره‌های داخلی و خارجی بخش پررنگی از کارنامه‌ی حرفه‌ای او را در برگرفته است.

«جشن دنیای تصویر» و یا «جشن حافظ» نام مراسمی است که از سال ۱۳۷۶ توسط «علی معلم» مدیرمسئول و سردبیر مجله سینمایی دنیای تصویر برگزار می‌شود. به طور معمول هیئت داوران این جشنواره ترکیب 9 نفره‌ای از نویسندگان و منتقدان سینمایی دنیای تصویر هستند. در این جشنواره تمامی فیلم‌های نمایش‌داده‌شده در سینماهای کشور، مجموعه‌های داستانی تلویزیونی صداوسیما و شبکه نمایش خانگی از ابتدای فروردین تا اسفندماه همان سال مورد داوری قرار می‌گیرند. نامزدهای این جشنواره از میان فیلم‌های اکران شده‌ی سال گذشته انتخاب می‌شوند. جایزه این جشن «تندیس جشن حافظ» نام دارد.

 

فلسفه نام‌گذاری جشن حافظ

امید معلم، دبیر جشنواره (پس از علی معلم) مدیرمسئول ماهنامه دنیای تصویر، در نشست خبری‌ای که در سال ۱۳۹۷ برگزار شد در مورد دلیل نام‌گذاری جشن حافظ توضیحاتی داد. وی اشاره کرد که استفاده از اسامی نامداران و بزرگان یک کشور در تمام جهان مرسوم است. مانند جایزه «سزار». سزار، یک مجسمه‌ساز فرانسوی است که نقش مهمی در فرهنگ فرانسه داشته و باتوجه‌به اثرگذاری این شخصیت، نام سزار نام یکی از جوایز سینمایی فرانسه است. «حافظ» نیز شخصیت بزرگی در ادبیات فارسی است و تاثیرش تنها به ادبیات و شعر محدود نمی‌شود. نگاه حافظ بسیار تصویری است و تمامی جامعه را در برمی‌گیرد.

تفاوت‌های جشن و جشنواره­های سینما از دید «امید معلم»

قبل از برگزاری هجدهمین جشن حافظ «امید معلم» در یک نشست خبری اشاره کرد که باید تفاوت جشن و جشنواره را در سینما برای عموم مردم جا بیندازیم. آثار سینمایی در جشنواره‌ها کمتر از جهت فنی مورد بررسی قرار می‌گیرند. ولی در جشن‌ها تمرکز بیشتری روی بخش‌های فنی فیلم می‌شود چرا که وقت بیشتری برای بررسی نکات فنی فیلم صرف می‌شود. در جشن به سبک و سلیقه‌ی مردم در سینما و آثار تصویری بیشتر توجه می‌شود. موفقیت فیلم‌ها در اکران، فروش و جلب توجه مخاطب تاثیر زیادی دارد. وی هم‌چنین اشاره کرد نگاهی که ما در جشن حافظ به سینما و فیلم‌ها داریم، همان نگاهی است که «علی معلم» به سینما و تلویزیون داشته و تاثیر نوع نگاه او در جشنواره جاری و مشهود است. به عقیده‌ی «امید معلم» نباید جشن‌ها را با جشنواره‌ها مقایسه کرد. به خصوص جشن حافظ را نمی‌توان با جشنواره‌ای چون «جشنواره فیلم فجر» مقایسه کرد.

برگزاری بیستمین جشن حافظ در روزهای کرونا

با وجود شرایط کرونا در کشور و لغو شدن جشنواره‌هایی مانند جشنواره فیلم فجر، «امید معلم» قبل از برگزاری بیستمین دوره جشن حافظ، در مصاحبه‌ای گفته بود که تلاش دارد این جشنواره با وجود وضعیت ویروس کرونا لغو نشده و برگزار شود. اشاره‌ی امید معلم به برگزاری مجازی و اعلام اسامی برگزیدگان به‌صورت آنلاین آخرین گفته‌ای بود که از ایشان شنیده شد. بااین‌وجود که جشن حافظ به آثاری می‌پردازد که از قبل در سینما اکران شده و به نمایش درآمده‌اند، برگزاری این جشنواره به‌صورت آنلاین ممکن و عملی بود.

بیستمین جشن حافظ حتی پس از مرگ «علی معلم» با مسئولیت «امید معلم» پسر ایشان و «آذر معماریان» همسر علی معلم برگزار شد. البته برگزاری این جشن برای بیستمین باران هم در شرایط کرونایی که بعد از برگزاری جنجال‌های زیادی داشت نشان از این دارد که این دنیای تصویر هدفش حیات سینماست. ۲۵ مردادماه ۱۳۹۹ آخرین جشن حافظی بود که با حضور برخی از چهره‌های تلویزیونی و سینمایی برگزار شد. قبل از برگزاری جشن، طبق گفته‌هایی قرار بود این جشن به‌صورت آنلاین برگزار شود و برگزیدگان به شکل اینترنتی اعلام شوند. اما به دلایلی که روشن نیستند، پخش آنلاین این جشن لغو شد. این جشن با اجرای «احسان علی‌خانی»، مجری و تهیه‌کننده برنامه‌های تلویزیونی در عمارت روباز دانیال در گرم‌دره‌ی کرج برگزار شد.

از برگزیدگان آن می‌توان به «احسان علی‌خانی»، «مهران مدیری»، «نوید محمدزاده»، «هوتن شکیبا»، «الناز شاکر دوست»، «نرگس آبیار» و «محسن طنابنده» اشاره کرد. جایزه‌ی بهترین فیلم جشن حافظ هم به فیلم سرخ‌پوست تعلق گرفت. البته جوایزی که به سریال «هیولا» تعلق گرفت نیز چشمگیر بود. این سریال توانست جوایزی چون جایزه بهترین کارگردان، بهترین فیلم‌نامه، بهترین سریال و بهترین بازیگر کمدین زن را به خود اختصاص دهد.

جایزه یک‌عمر فعالیت هنری نیز به «فرامرز قریبیان» رسید. ناگفته نماند که قریبیان پس از فیلم خروج از دنیای هنر خداحافظی کرد. البته فرامرز قریبیان در نوزدهمین جشن حافظ حضور نداشت. فرامرز قریبیان از سال ۱۳۴۷ و با فیلم «بیگانه بیا» فعالیت هنری‌اش را در سینمای ایران آغاز کرد و به مدت پنج دهه در سطر سینمای ایران بوده است. در دور قبلی جشن تصویر همین جایزه به «گلاب آدینه» به‌پاس یک‌عمر فعالیت هنری‌اش در دنیای تصویر تعلق گرفت.

رکورد داران جوایز جشن حافظ

در آستانه‌ی نوزدهمین جشن حافظ بود که وبسایت رسمی این جشن رکوردداران خودش را معرفی کرد:

«مهران مدیری» با هفت تندیس در بخش‌های مختلف این جشن دنیای تصویر رکورددار است و بعد از او «اصغر فرهادی» با شش تندیس در جایگاه دوم رکوردداران حافظ قرار دارد.

حواشی جشن حافظ

بخش نشان «عباس کیارستمی»

پس از مرگ عباس کیارستمی (Abbas Kiarostami) بخشی با عنوان «نشان عباس کیارستمی» به جشن حافظ افزوده شد که این نشان به فیلم‌های تجربی و هنری تعلق می‌گرفت. اولین دوره‌ی این نشان در دوره‌ی شانزدهم جشنواره بود که قرار شد کارنامه‌ی فیلمسازان در سینمای ایران، فیلم‌های کوتاه و بلند، موردتوجه و بررسی قرار گرفته شود و به یک فیلمساز که در کارنامه‌اش واجد نوجویی و تجربه‌گرایی است اهدا شود. در واقع به کل کارنامه‌ی یک فیلمساز توجه می‌شد نه این‌که تنها یک فیلم او مورد بررسی قرار گیرد.

تغییر دیگری که در هجدهمین دوره‌ی این جشنواره اتفاق افتاد، این بود که هرسال هیئت داوران جشنواره بهترین چهره‌ی تلویزیونی را انتخاب می‌کردند. اما در آن دوره، «امید معلم» اعلام کرد که ما از مردم می‌خواهیم تا بهترین چهره‌ی تلویزیونی را انتخاب کنند.

انصراف «محمد معتمدی» از بین نامزدهای تندیس جشن حافظ

در نوزدهمین جشن تصویر «محمد معتمدی» طی نامه‌ای از حضور در بین اسامی نامزدهای دریافت «جایزه بهترین تیتراژ موسیقایی» جشن حافظ انصراف خود را اعلام کرد.

اهدای «تندیس دستاورد فردی ویژه» در نوزدهمین جشن تصویر

این تندیس به افرادی که در حوزه سینما و همچنین صنعت نمایش و سرگرمی تعلق می‌گیرد که با وجود اهمیت مشارکت و کار گروهی موفق شده‌اند تا به‌واسطه استمرار در حوزه فعالیت خود به دستاوردهای چشمگیر شخصی و تجربیات ویژه نائل شوند. این جایزه به حوزه خاصی محدود نمی‌شود و مبنای اصلی برای انتخاب چهره برگزیده اهمیت و تاثیر فردیت، یکتایی حضور و کیفیت تخصص موردبحث خواهد بود. البته این تندیس برای اولین‌بار در نوزدهمین جشن حافظ رونمایی شد و در دور بیستم این تندیس در نظر گرفته نشد. در دور نوزدهم این تندیس به «رضا عطاران» تعلق گرفت.

حذف فیلم «محمد رسول‌الله» از داوری فیلم‌های جشن حافظ

در نشست خبری شانزدهمین دوره جشن حافظ وقتی از «علی معلم» درباره‌ی علت حذف فیلم «محمد رسول‌الله» از بخش داوری سوال کردند، علی معلم اشاره کرد که فیلم «محمد رسول‌الله» ساخته‌ی «مجید مجیدی» در داوری‌ها بررسی نشد زیرا ابعاد تولید و تهیه این پروژه فراتر از سینمای ایران بود و فکر کردیم مقایسه این فیلم با دیگر فیلم‌های تولید شده در سینمای ایران درست نیست. چرا که فیلم در سطح استانداردهای بین‌المللی ساخته شده است.

علی معلم نیز در گفت‌وگویی با نشریه فرهنگ و هنر «صبا»، درباره حذف فیلم «محمد رسول‌الله» از بخش رقابتی جشنواره می‌گوید: «این اثر، فیلمی وزین و قابل‌توجه است. اما به نظر ما واردکردن نام پیامبر اسلام در کنار کارهایی که موضوعات اجتماعی، کمدی و … دارند، شایسته شأنیت پیامبر نیست. ضمن این‌که این فیلم در سایر جشنواره‌ها هم در بخش خارج از مسابقه به نمایش گذاشته شده است. دلیل دوم من پروداکشن عظیم این فیلم است که قابل قیاس با سایر آثار تولید شده نیست. نمی‌شود این فیلم را در کنار یک فیلم کم بودجه و مستقل قرارداد و داوری کرد. نباید فراموش کرد که بخشی از فیلم «محمد رسول‌الله» مانند فیلم‌برداری، موسیقی و… توسط هنرمندان خارج از کشور انجام شد.»

بررسی سیاست‌گذاری و ایدئولوژی جشن حافظ

در خیلی از جشنواره‌ها و جشن‌های سینمایی آثار پرفروش را می‌کوبند و سریال‌های پرمخاطب را صرف این‌که موردتوجه عموم مردم هستند، کم‌ارزش می‌دانند. رویکرد جشن حافظ به آثار تصویری تولید شده در قالب فیلم‌های سینمایی و سریال‌ها، در تضاد با این ارزش‌گذاری است. در جشن حافظ، سینمای پرفروش و به‌اصطلاح عام در کنار آثار تولید شده در بخش هنر و تجربه در کنار هم قرار می‌گیرند و موردتوجه و بررسی واقع می‌شوند. ضمن این‌که آثار سینمایی از سریال جدا نمی‌شود. به عبارتی یک تهیه‌کننده سریال در کنار تهیه‌کننده یک فیلم سینمایی قرار می‌گیرد و مقایسه می‌شود. به عبارتی سیاست‌گذاری داوری و مقایسه آثار، تولید یک اثر سینمایی را با یک سریال که در شبکه‌های نمایش خانگی و یا تلویزیون تولید و پخش می‌شود را کاری کاملا درست و صحیح می‌داند که باید دید باتوجه‌به تفاوت‌های مدیوم سینما و تلویزیون و شبکه‌های نمایش خانگی، آیا امکان این مقایسه با این شیوه درست است یا نه؟ چه‌بسا که از نظر قالب و شیوه تولید و زمان‌بندی و حتی طرح و فیلم‌نامه، آثار سینمایی با سریال‌ها تفاوت‌های اساسی دارند. با ذکر این نکته که «علی معلم» معتقد بود درست‌ترین شکل داوری، توجه کردن به همه‌ی آثار است.

در این مطلب به شرح تاریخچه جشنواره فیلم حافظ پرداختیم. جشن حافظ یکی از مهم‌ترین جشنواره‌های سینمایی ایران است و نقش مهمی در این حوزه دارد. اگر در مورد این جشن و این مطلب نظری داشتید حتما از طریق کامنت‌ها ما را از آن باخبر سازید.